Вангийн хүрээ

Read in English

Сүм хийдийн нэр :
Вангийн хүрээ ,Вангаан /Нутгийн алга/ хүрээ,

Ринчений зураг дах дугаар :
38

Ринчений жагсаалт дах нэр :
Торгууд Вангийн хүрээ /Дэчингүнсэнлин/

Сүм хийдийн төрөл :
дацан

Байрлах аймаг :
Ховд

Сум :
Булган сум

Аймгийн хуучин нэр :
Засагт хан

Сумын хуучин нэр :
Ховдын хязгаар, Булган-Мандал хошуу

Товч түүх :

Ховд аймгийн Булган сум. Торгууд вангийн хүрээ Торгууд нар нь хүрээгээр төвлөрдөг байсан тул Минжит булган голын дагуу байсан вангийн Торгууд , Тайжийн Торгууд , Бэйлийн Торгууд нар нь тус бүр өөрийн отог омгийн төвлөрсөн хүрээтэй байжээ. Иймээс Вангийн Торгуудын гол хүрээ нь Булган сумын нутаг Цэнхэр ойманд байсан бөгөөд Торгуудын Мижигдорж вангийн үед буюу 1920-иод оны үед Хятадын Цонж руу нүүн суурьшаад 1930-аад оны үед Булган голд буцан нүүж ирж Уртын хар цулхаг гэдэг газар байрлажээ. Уг хүрээ ний үүсэл хөгжлийн тухай өгүүлсэн түүхийн эх сурвалжид “...Вангийн Торгуудын хошууны хүрээ. Энэ хошууны хүрээ ардууд тайж Шайрингийн удирдлага дор Ижил Мөрөн хүртэл нүүж очиж нутаглаад хорин жил болсны дараа 1758 онд буцаж иржээ. Эд нар Булган, Чингэл, Цагаан-Гол, Хавтага уул, Өрөнгө гол хавиар 1775 оноос хойш нутаглажээ. Торгууд вангийн хүрээ “Дашпандлин” нэртэйгээр 1870 онд байгуулагдаж 170 орчим лам нартай хурал ном хурж эхэлсэн.Вангийн Торгууд нар Булган голын доод хэсэг Цагаан голоор нутаглаж , Цэнхэрийн Оймон гэдэг газар 19-р зууны сүүлийн хагаст гэр дуган барьж хурал ном хурж явжээ. 1920 оноос хойш Шинжааны нутагт нүүж очоод Цонж хотын хавьд хэсэг сууж байгаад 1930-аад оны эхээр Монгол улсын нутагт буцаж иржээ. Хурал хүрээ нь Уртын Хар гэх газар хэсэг байзнаад тэр хавьдаа 50 гаруй эсгий гэртэй нүүж явжээ. Энэ хүрээнд Зонхуба бурхан тахиж , Ханбо, ловон унзад, гэвхүй дөрвөн тушаалтантай. Гэег гонир зэрэг туслахуудтай. Зарлага тахилч зэрэг үйлчлэгчтэй байв. Вангийн Торгууд нар Дашванжил уулыг тахиж явав. Ховд аймгийн Булган сумын 2-р багийн нутагт буй хийд болбоос арвангуравдугаар жарны 38 дахь модон луу жил /1784 он/ -д Хар шар хэмээх газраас Мөнгөн Засаг хэмээх ноён 70 өрх, 7 ламтай нүүж ирээд Булган голд нутаглав. 7 ламын нэг Ногор лобон гэгч хүн 17 хүүхдэд ном бичиг зааж шавь хуврагийн тоонд оруулаад хуучин 7 ламтай нийлүүлж 24 ламтай болж шашны хүрээ байгуулж “Дэчингунгаалин” нэртэйгээр хурал ном хурдаг болов. Ногор лобон Гүмбүм хийдэд явж 50 лан мөнгөөр Зонхуба бурхан залж аваад бурхан тахилын бусад хэрэглэлтэй хамт ирж шинэ гэр дуган барьж бурхан шүтээнээ залсан түүхтэй. Ард олны хүчээр 100 хонь, 20 тэмээ , 13 адуу, 45 үхэртэй сан жас байгуулав. Энэ нь арвангуравдугаар жарны төмөр морин жил /1810 он/ болно. Энэ жилээс Гүнрэг хурал хурж эхэлсэн...” хэмээн өгүүлсэн бөгөөд энэ баримт эдүгээ Тагнуулын ерөнхий газрын архивт хадгалагдаж байна. 1930-аад оны үед Шинжааны Цонжоос буцан нүүж ирж Булган голд суурьшихдаа 50-иад гэртэй болж суурин байдлаа өөрчлөн нүүдлийн хүрээний байдалд оржээ. Тус хүрээний хамгийн сүүлчийн хамба нь Равдан хамба, ловон нь Жимбэ ловон, унзад нь Ренчин гэгч байжээ. Мөн хамгийн сүүлчийн гэсгүй нь Тайван гэсгүй гэж байв. Гэсгүйн дараа гэег / зарлага хийдэг хүн/ , гөнөр / бурхан тахигч хүн/ , цавриуш / хурал тарахад лам нарт цай амсуулдаг хүн/ нар тус тус байсан байна. Вангийн Торгуудын хүрээнийхэн Дашваанжил уулыг тахидаг байв. Холбогдох эх сурвалж: 1. Булган сумын өндөр настан Цэвэлээ гуайтай хийсэн ярилцлагаас 2. М. Буяндэлгэр “ Минжит булган нутгийн хураангуй бичиг” Уб 2003 3. Ч. Банзрагч, Б. Сайнхүү “ Монголын хүрээ хийдийн түүх” УБ 2004

Байршлын тайлбар :
Ховд аймгийн Булган сумын нутаг Булган голын сав дагуу Вангийн торгуудын хүрээ хэсэгхэн хугацаанд байрлаж байжээ. Вангийн хүрээнийхэн Дашваанжил уулыг тахина. Хүрээ байрлаж байсан газрыг эдүгээ Яаман гэж нэрлэх болжээ. Хүрээнээс гадна торгуудын ихэс ноёд байрлаж ард олны аж амьдралтай холбоотой асуудлыг шийдвэрлэдэг байснаас яам тамгын газар гэснээс улбаалан Яаман гэх болжээ. Голын зүүн эрэгт Булган сумын Алаг толгой багийн төв бий.

Сүм хэвээрээ үлдсэн :
No

Сүм хийд байгуулагдсан он :
1946 он

Сүм хийд хаагдсан, нураагдсан он :
Огноо хаагдсан: 1958 он - Ярилцлагын дугаар:001
Огноо нураагдсан:: - Ярилцлагын дугаар:

тухайн газар шинэ сүм дугана баригдсан :
Yes

New monastery/temple register number :
ХОБГ 097

Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Чүлтэм /лам байсан/ - Ярилцлагын дугаар:

Date of Reviving:
Year : 1991 оны 10 сар - Number of recorded interview:

хуучин хийдийн лам нар
50 орчим лам

Тэмдэглэл :
Торгуудын аман аялгаар “Ванган хүрээ” гэж хэлэлцэнэ. Энэ нэршил тогтвортой хадгалагдсан байна. Проф. Б.Ринчений бүртгэлд “Торгууд вангийн хүрээ-Дэчингүнсэнлин” нь Чонот гэдэг газар бий хэмээжээ. Чонот гэдэг нь Булган голын хөвөөнд байх (сумын төвөөс дээш) Тайжийн торгууд нарын нутаг юм. Ийм болохоор газрын нэрийг андуурсан байгаа билээ. Харин энэ хүрээ нь вангийн торгууд нарын нутаг Булган голын (сумын төвөөс доош) Намарзан гэдэг газарт бий бөлгөө. Б.Ринчен Булган голын Цагаан тохойд Торгууд вангийн Дашпандиллин хийд байсан хэмээсэн нь Вангийн хүрээ 1946 онд вангийн торгуудууд Монгол улсад Шинжааны нутгаас нүүдэллэн ирэхдээ Зонхов бурханаа цагаан тэмээнд ачиж ирээд Цагаан тохойн яаман гэдэг газар түр буудаллан нэг жил орчим болсныг дурдсан бололтой юм. Өөрөөр хэлбэл Б.Ринчен гуай торгууд вангийн нэг хүрээ, нэг хийд бүгд хоёр шашны газар байсан хэмээсэн нь нэг л хүрээг хоёр газар байрлаж буудалласныг хэлсэн хэрэг гэж үзэхээр байна. 1946 онд Монголд ирсэн Вангийн Торгууд нар нэг хүрээтэй байсан гэдгийг мэдэх ахмадууд энэ талаар батлан өгүүлж байна. Эсвэл Цагаан тохойн торгууд Вангийн хүрээ гэдэг нь хошуудын хүрээний тухай өгүүлсэн хэрэг. Ямартай ч торгууд Вангийн хүрээ Булган голын савд нүүдэллэн ирснээс хойш Яаман, Намарзан гэдэг хоёр газарт эсгий гэр барин үйл ажиллагаа явуулж байв. Яаман гэдэг газар нь Булган голын хөндийд вангийн торгуудын гол шүтээн Дашванжил уулын өвөрт байх бөгөөд зэргэлдээ нь голын нөгөө буюу зүүн талд Булган сумын Алаг толгой багийн төв бий. Яаман нь Булган гол хоёр салаа болон урссан тохой, арал дотор байх учир жилийн ихэнх улиралд сүсэгтэн олон хүрч очиход, лам нар гадагшаа явахад хүндрэлтэй байсан учир Намарзанд нүүсэн хэмээн ахмадууд өгүүлж байна. Гэтэл Намарзан нь жилийн 10 сард л ус татарч хүмүүс чөлөөтөй зорчих боломж бүрддэг нутаг юм. Бид хоёр удаа 7, 9 сард Булганд очсон боловч хүрээ байсан газрын аль алинд нь очиж чадаагүй. Мориор явахыг завдсан боловч нутгийн иргэд “хүн амины хэрэгт орохгүй” гээд зөвшөөрөөгүй. Гол үерлэсэн байлаа. Энэ үер 10 сараас нааш тасрахгүй гэнэ. Вангийн торгуудууд Шинжааны нутагт өөрийн хүрээтэй байсан бөгөөд 1946 онд Монголд орж ирэхдээ хүрээнийхээ тахил, бурхан, ном судрыг ачин эсгий гэртэй нүүн иржээ. 1946 онд Монголд “Шашин сүм хийдийн асуудлыг нэгэнт зөв мэргэнээр шийдвэрлэсэн” байсан тул 1952-1953 оны орчим вангийн хүрээний том лам нарыг Зонхов бурханы нь хамт Улаанбаатар хотын Гандан хийдэд урин аваачиж суулган, залуу, дунд лам нарыг нь хар болгон, хүрээ нь таржээ. Үүгээрээ Монголын бусад хүрээ хийдээс өвөрмөц түүхтэй.

Хүснэгтийн дугаар :
ХОБГ 095

судалгааны баг :
Team А

Цэвэгээ

Аман түүх

Газрын зураг :