Erdene zuu
Read in Mongolian
Name(s) of Temple :
Erdene zuu ,Erdene zuu khiid,
Rinchen Number :
842
Rinchen Name :
Erdene zuu khiid
Type of Temple :
Monastic City
Aimag Temple located in :
Ovorhangai
Sum Temple located in :
Khar Khorin soum
Old Aimag Name :
Tusheet Khan
Precis History(In Mongolian only):
Өвөрхангай аймаг Хархорин сум Эрдэнэзуу хийд Эрдэнэзуу хийд нь Шарын шашны хамгийн том хийд бөгөөд уг хийд Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд оршдог.Улаан эр нохой жил /1586/ зуны дунд сар /5-р/-ын 15-ны өдөр сүмийн нуруу босгож гол сүмийн нуруунд “Мин улсын ван ли хааны 14-р он Улаан эр нохой жил 1586 оны 5-р сарын 15-ны өдөр /Хөх морин өдөр/ дархны дарга Цанжидзүн зэрэг найман хүн хоёр жил барьж дуусгав” гэж бичсэн бичээсийг өлгөсөн байна.А. Гол зуугийн сүм. Тус сүмийг Халхын Түшээт хан Жүнгүн /Төв ордонд/-д түшмэл Цогтын хамт байгуулсан байна. Гол зуугийн дотоод тавилга гэвэл, сүмд ормогц хаалганы хоёр талд догшин дүртэй бурхан бий, зүүн талынх нь Лхам, баруун талынх нь Гомбогүр бурхан юм.Энэ бурхадыг Эрдэнэ зуугийн гол шүтээн гэдэг ажээ.Тус сүмийн хойд ханны дагуу гурван том баримал бий.Зүүн талынх нь очоч Манал, дунд талынх нь Богд Зонхава, хоёр шавийнхаа хамт, баруун талынх нь Авид бурхан юм.Голын тусгай ширээн дээр анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын уран хийцийн олон арван гуулин шармал, хөөмөл цутгамал бурхдыг байрлуулсан байна.Тус сүмийн 2 даврхарт ой модоор өвч бүрхэгдсэн хад асга, уулын хавцал, агуй зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт байдлыг тод томруунаар харуулсан ба олон жижиг бурхдын дүрс, баримлуудыг байрлуулсан учир огторгуйгаас буусан мянган бурхдын орон гэж нэрлэжээ. Б. Баруун зуугийн сүм. Тус сүмийг Халхын Автай сайн хаан түүний хүү эрхий мэргэн хааны их хатан Сунтайхэв, Хулаач дархан ноён, түүний хатан нар XVI зууны үед байгуулсан байна.Баруун зуугийн дотоод тавилгын талаар гэвэл, тэр үеийн зурмал зураг, баримлын өвөрмөц шинж төрх болон маягаар барьж хэрэмний нуруун дээр нь хоорондоо ижил зайтай108 суварга босгож, хэрэмний 4 талд тус бүр 27, өнцөг бүрд 2 суварга барьжээ. Энэ хэрмийг 300 гаруй жилийн өмнө анх Өндөр гэгээн бариулснаас гадна монгол язгууртан ноёд, сүмийн хэрэмний дотор хувийн сүм дуган бариулж байсан учир хэрэмний доторх талбайн хэмжээ багасаж ирсэн байна.Эрдэнэ зуугийн их хэрэмнээс хойш, зүүн хойд зүг рүү том хотын буйр эхэлдэг.Энэ нь 1220 онд Чингис хааны үед барьж эхэлсэн монголын эртний нийслэл Хара-хорум хотын буйр байжээ.Эрдэнэзуугийн лам нар нь хар модоор барьсан хашаатай, хашааны дотор 1-2 гэр буюу майхан саравч барьж суурьшсан байжээ.Гэвч лам нарын хашаа байшин нь их хэрэмний ормоос гадагш хэтэрсэнгүй байна.Эрдэнэ зуугийн их хэрэмний гадна талд борчуудын хороо гэгч 500-гаад өрх гэр тус бүрдээ хот маягийн гудамжтай зэрэгцэн бууж, суурьшсан байна.Үүний зэрэгцээ олон аймаг хошуудаас Эрдэнэ зууд хүн ард төрөл бүрийн ажлаар үргэлж хүрэлцэн ирдэг байжээ. Эрдэнэ зуугийн архитектур Автай ханы гараар бүтсэн далай ламын дүрс, Өндөр гэгээний бүтээсэн Очирдара бурхны баримал буй.Энэ баримал одоо Улаанбаатарын Гандан хийдэд хадгалагдаж байгаа юм.Мөн 5 язгуурт 8 мөнгөн суварга, суварганы загвар, 3 шүтээн, янз бүрийн хэмжээний хонх, очир, бойпор, Дарь эх бурхан зэрэг олныг хэлж болно.Монгол зураач нарын зурсан зургууд олон байдгаас гадна, монгол уран дархчуудын хийсэн тогоо, сангийн том бойпор, суваргуудын чимэглэл, ганжир, жанцан, цамын чулуун, шүрэн чимэглэлтэй янз бүрийн багууд, хувцас хунар зэрэг үнэт чулуун чимэглэлтэй эдлэлүүд байв. Монголын сүм хийдийн архитектур, түүний хийц, бүтэц гол нуруу, баганы толгой сийлбэр, цоолбор, асруудын модон сийлбэр, цоолбор, асруудын модон сийлбэр, барилгын дотор, гадна талын зүмбэр, хээ угалз, хана, туурга, таазны зураглал, дээврийн солонготсон ваар, оройн чимэглэл, чулууны сийлбэрээс эхлэн өргөл тахилын зүйлсэд хүртэл гоёмсог сайхан үзэсгэлэнт байдлыг гарган чимэглэж урласан нь ардын уран дархчуудын бүтээлийн авьяас чадварыг харуулсан байна.Эрдэнэ зуугийн гол зуугийн сүмийн нүүр талын зохиомж нь маш өвөрмөц, сонирхолтой, уран гоё хийцтэй, хоёр давхар дээвэртэй, хамгийн олон бурхантай юм. Б. Зүүн зүгийн сүмийн гол зууг сэлбэн засварласан урчууд Автай хааны үед үргэлжлүүлэн барьж эхэлсэн боловч хаан нас барж, хатны нэрээр барьж дуугажээ.Сүмийн төлөвлөлтийн зарчим нь гол зуутайгаа адил боловч анхны давхрын дээгүүр хучиж, тусгайлан өрөө гаргаагүй байдаг.Энэхүү сүмд олон үелсэн хөнгөн маягийн шүрэн шүтээн хийж өгсөн нь гадна талаас хөнгөлөг цэмцгэр болгон харагдуулах болжээ. В. Баруун зуугийн сүм нь дээрх хоёр сүмийг тэгш адил хэмийн нэгэн цогцолбортой болгож, гол зуугийн баруун талд байрласан бөгөөд нөгөө барилгуудаас бүтэц урлагийн хувьд ялгагдах онцлоготой. Тэрбээр мөн давхар дээвэртэй боловч асрын дээр зүүн зуугийнх шиг богино хана хийсэнгүй, шууд залгаж, асар хийснээрээ ялгаатай болно.Баруун зуугийн урлагийн онцлого нь тухайн үед ваар иллэгийн урлагийн арга ( сийлбэр, хөөмөл, шармал, будах) олширч, шашны зан үйлийн онцлогийг сүмийн бүтэцэд чадамгай тусган хэрэглэж байсан нь илэрхий. Гурван зууг хааны сүм, вангийн сүм, гунгийн гэж нэрлэж байжээ.Эдгээр гурван сүмд харьяат хошууны 147 лам, Жавзандамба хутагтын шавийн Цорж лам 1, гэсгүй 2, шавь лам нь 128 сууж байсан байна.Тэнгэрийн тэтгэсний 52 онд /1787/ Хан уулын чуулганы даргын газраас Гадаад Монголын төрийг засах яаманд мэдүүлсэн бичигт Түшээт хан аймгийн нутагт Эрдэнэ зуугийн Хэрмэн дотор байгуулсан хуучин гол шүтээний гурван сүм бий. 1. Гол зуугийн сүм нь Түшээт ханы сүм 2. Зүүн зүгийн сүм нь Засаг Жун ван Төрийн Эфу Юндэндоржийн сүм 3. Баруун зуугийн сүм нь Засагт гүн Чавагжавын сүм гэжээ. Үүнээс гадна бүгд 15 сүмийн гадуурхи хэрэм нь 160 алд бөгөөд гурван хаалгатай зуугийн хэрмэнд өмнө талд Далай ламын сүм, хэрэмний гадна өмнө талд эзний Түмэн-Өлзийн гүрэм унших хурлын 49 жан /147м/ их дуган бий.Тус сүмд Жавзандамбын шавь Түшээт ван Юндэндорж, Далай гүн Чавагжав нарын хошууны лам нар хурал хурдаг.Мөн хэрмийн гадна баруун, зүүн талд 18 сүм бий.Эдгээр сүмийг өндөр гэгээн Жавзандамбын харьяат сүм гэж мэдүүлсэн байна.Шар хулгана жил /1589 онд/ Далай лам Содномжамц, Автай сайн хаан нар нас барсан байна.Богд зунхава хоёр шавийн хамт ногоон дарь эх, ямандаг, бурхан багшийн үйл амьдралыг харуулсан зургуудыг байгуулжээ.Мөн гурван том бурхны баримал бий.Зүүн талынх нь Санжаа-Одсүрэн юм.Дунд талынх нь бурхан багшийн настай дүр /Шагжаа мойнь бурхан/. Баруун талынх нь Жамба бурхан, Майдар бурхан шагны номнолоор Шагжаа мойнь бурхны дараа хойд үед шашныг дэлгэрүүлнэ гэдэг ажээ. В. Зүүн зуугийн сүм. Тус сүмийг Халхын Эрхий мэргэн хан түүний хүү Түшээт хан Гомбодорж, түүний хатан Ханджамц нар XYII зууны дундуур үед байгуулсан байна. Зүүн зуугийн дотор тавилгын талаар гэвэл гурван том баримал бурхан бий.Зүүн талынх нь Бурхан багшийн залуугийн дүр, баруун талынх нь Жанрайсаг болно. Голын тусгай ширээн дээр хүрэн зандан модоор хийсэн энэ сүмийн загвар байх ба хана туурганд нь манал туншигийн 35 бурхан Богд Зонхава хоёр шавын хамт зэрэг бурхадын дүрийг зурсан байна. Гурван зуу, Далай ламын сүм, Автай сайн хан, Түшээт хан Гомбодорж бурхнуудын өмнө талаар хүндэтгэлийн шүргэн хайстай байсан байна. Эрдэнэ зуу хйдийн гурван зуугийн Барилга хэлбэр, маяг А.Гол зуугийн барилга нь одоо бүрэн бүтэн байгаа тул барилгын урлагийг судалж дүгнэхэд бүрэн боломжтой байна. Тус барилгыг шаталж өндөрлөсөн давхар довжоон дээр байрлуулан барьж ноёлон харагдах байдлыг тодруулж өгчээ.Мөн даацын үндсэн бүтэц нь модон зангидлагаар бэхэлж ногоон паалантай ваараар хучжээ. Ноён нурууны хоёр үзүүрийг лууны толгойгоор чимж төгсгөсөн бөгөөд шүрэн шүтээнийг дуганы зөвхөн баганын тусгазар хийсэн зэрэг нь өвөрмөц байдалтай. Ноён нурууны голд дөрвөн тал суурьтай Нацагдорж / Очир хэлбэртэй/ ганжир байрлуулж, цонхны нүүрийг босоо сараалжаар урласан нь барилгын хийцэд нэгэн цогцолбор буй болгон өгчээ. Хаалгыг зузаан банзаар урлаж барилгын ханыг давхар хийж төлөвлөлтийн өвөрмөц арга хэрэглэсэн. Тус сүмийн гаднаас нь харахад хоёр давхар шүрэн шүтээн бүхий асар хэлбэрийн ногоон паалнтай вааран дээвэртэй юм. Аравдын гэгч ламыг Эрдэнэ зу хийдэд залж, залуу лам нарыг сонгож Намжаа дацангийн сургууль хийлгэв. 1658 онд Занабазарын 23 нас хүрсний баяр болон мөнанхдугаар Жавзандамба Өндөр гэгээн Эрдэнэ зууд морилон ирснийг тохиолдуулан халхын ноёд Бат-Оршил өргөн тус хийдэд анх удаа майдар эргэсний дурсгалд зориулан Бат-Өлзий хэмээх их монгол гэр бариулжээ. Энэхүү том гэрт шашны номлолын ёсны Гомбын бүтээлээс эхлэн арван догшид, Зуун найман ганжуур ном хурах, тус хийдэд өдөр бүр тогтмол жасаа хурал болгон уншиж байх журмыг тогтоон гаргаж халх орон даяарт Эрдэнэ зуугаас эхлэн олон хүрээ хийд байгуулж шашныг дэлгэрүүлжээ. Энэ үед Эрдэнэ зуугийн хурлаас өдөр бүр 1000 шалши / балин/ зуун цагаан үнээний сүүгээр тахил өргүүлж байжээ. Тахил нь дөрвөн ус, хүж нэг, зул нэг, ус нэг, шалши нэгийг тавьж дараа нь хөгжмийн эгшиг өргөнө. Бат-Өлзий хэмээх Автай сайн хааны аварга том гэрийн буйрыг эдүгээ хүртэл Өлзий хутаг хэмээх буйр гэж нэрлэсээр байна. Энэхүү том гэрийн буйрын өмнө талд Орхон голын усаар “Ариун нуур” байгуулж байсан ажээ. Мөн том гэрийн буйрын баруун талд монгол, хятад, араб, төвд үсэгтэй XIII – XIV зууны үеийн хөшөө дурсгалууд байсан байна. XIX зууны сүүлч үеийн Богдын шар ордны баруун талд Улаанбаатар хотын хойд хэсэгт хуучин пионерын ордноос урагш газарт баруун өргөө гэж алдаршсан том гэр байжээ. Энэхүү том гэрийг Автай сайн хааны ач Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Өндөр гэгээний үед Эрдэнэ зуугаас Их хүрээ /өргөө/ -д зөөж авчрахад Эрдэнэ зуугийн хэрэмний дотор том гэрийн чулуун шалны буйр үлдсэн гэдэг. Энэ гэрийг гадна талаас нь харахад ер бусын том бөгөөд монголчуудын жирийн гэр тоглоомын гэр шиг жижигхэн харагдана гэжээ. Эрдэнэ зуу дахь Автай сайн хааны гэрийн буйр нь 24,5 м радиустай бөгөөд 4 ширхэг баганы суурь байсны хоёр нь одоо ч байна. 5,94 м радиустай тойрог дээр 8 ш багана байсны суурь чулуунаас одоо 5 нь байна.
Description of location :
The site is located on the bank of Orkhon gol river and in the Kharkhorin soum centre.
GPS readings :
North 47° 12’ East 102° 50’
Revived temple on site :
Yes
Status of site at time of survey :
This is one of the largest monastic complex in Mongolia, this is now a Unesco site. From the huge complex, some temples remained such as 3 main Zuu (western, main, eastern), Lavran (today’s Tsogchin), Tsambiin süm, Janraisegiin süm, Narkhajid, Gaagiin süm (?), Khökh süm, Rigsümgombo, Altan suvraga, relics temples of Avtai Khan and Tüsheet khan Gombodorj etc. Some foundations are visible as well. The museum has a great exhibition of precious religious objects and statues. The old Tsogchin temple has started to be rebuilt. The 108 stupa wall surrounds the complex. Remnants of the ancient Mongolian capital city are under excavation.
Date of founding the monastery/temple :
1586
1585
Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: - Ярилцлагын дугаар:
Огноо нураагдсан:: 1937 - Ярилцлагын дугаар:
Old monastery/temple revived:
Yes
Revived temple register number:
ӨХХХ 019 on site ӨХХХ 037 Not on site
Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Avtai sain khan - Ярилцлагын дугаар: A 12
Нэр, цол хэргэм : M.Gombo-Ochir /Ikh Unzad/ - Ярилцлагын дугаар: A 12
Нэр, цол хэргэм : Dendev /1990-1994 khamba/ - Ярилцлагын дугаар: A 12
Нэр, цол хэргэм : Sharav - Ярилцлагын дугаар: A 12
Нэр, цол хэргэм : Lovon of Erdene zuu monastery ӨХХХ 037 - Ярилцлагын дугаар:
Date of Reviving:
Year : 1990 on site - Ярилцлагын дугаар: A 12
Year : 2002 он Not on Site - Ярилцлагын дугаар:
Monks in Old Temple :
1000 monks
ӨХХХ 037 not known
Notes :
Erdene Zuu complex. According to the Lovon lama of the monastery 60 temples, 6 monastic schools and 6 aimags belonged to the complex. The monks lived within the monastery walls. The monastery follows the Sakya sect of Tibetan Buddhism. Its main worshipped deity is Gombogur. The Tsam dance of the monastery was very famous. In 1944 the area became strictly protected. There were attempts to revive its operation, as monks came from Gandan (in Ulaanbaatar) in 1946 and 1970. Finally, in 1990, 17 ex-monks of Erdene Zuu revived its traditions. The key figure of the revival was M. Gombo-Ochir being the chanting master in the old complex. He taught the melodies and texts in accordance with the old tradition. The following ex-monks participated in the revival: Gombokhüü, Damba, Tserendorj, Tsedendorj (gavj, baga unzad), Gombo, Bazar, Taliin lam Shanjmintüg, Gombo-Ochir, Dorj (from Khujirt), Jigjid, Choijil, Yandansambuu, Gombodorj, Dashdondov (Erdenesant, Dalai günii khoshuu). In 1990 about 70 ex-monks were still alive. Today Tseden, who lives in UB aged 92-93 years old and Osor (born 1924, Erdene Zuu’s monk) are still alive. A special event of the old times was Zuugiin sor, being held on the 29 of the last summer month. Maitreya circumambulation was held after the 15 days of the New Year.
The Tibetan-style Lavran temple was found in 1792. The main assembly hall had three floors. The monastery’s head was Shireet Lam (tsorj) 23 in order. 3 reincarnations were born. The first, and most famous one was Luvsandagvaadarjaa, who compiled many Tibetan texts (30 volumes) and founded many temples in Erdene Zuu and on in Tövkhön monastery (ӨХБӨ 021)). The 3rd and last incarnation, Gonchigjantsan was arrested in 1937, when he was 87 years old. According to the lovon monk the first Tsam in Mongolia was performed in Erdene Zuu. It has its own rules, which became followed in Baruun khüree (ӨХХХ 016) as well. There is a film about it as well. There were many types of ceremonies: Maaniin Büteel etc. There was a wooden round temple for the zoch masters, near the eastern gate of the complex. The most famous one was the Suvragiin lama, Sandüijav wearing the beard and Bor lovon who was a khandmaa.
There were many temples subordinated to Erdene Zuu such as Taij Nariin khural, (Choijin, khulgaich lamiin khural), Sangain khural, near the Orkhon river. Tsookhoriin uul, Berkhen uul, Nomgonii Dari ekh lamiin sum were subordinated to Erdene Zuu. The master of Erdene Zuu had a whole complex. The most precious objects, which remained are the Gombogür (Chuluun Gombogür) made of stone, owned by Avtai Sain khan) and the 3 zuu.
For further information see Khatanbaatar’s book.
Form Number :
ӨХХХ 018
Survey Team :
Team D