Tugrugiin khuree
Read in Mongolian
Name(s) of Temple :
Tugrugiin khuree ,Dashgonzeglin,
Rinchen Number :
31
Rinchen Name :
Tugrugiin khuree, Dashgunchinlin
Type of Temple :
Monastic School
Aimag Temple located in :
Khovd
Sum Temple located in :
Mankhan soum
Old Aimag Name :
Zasagt Khan
Old Sum Name :
Zakhchin khoshuu
Precis History(In Mongolian only):
Ховд аймгийн Манхан сум. Төгрөгийн хүрээ / Дашгүнчинлин хийд / Дөрвөдийн баруун гарын Үнэн Зоригт ханы аймгийн Захчин хоёр хошууны нэг хүрээ болох Төгрөгийн хүрээ нь одоогийн Манхан сумын нутаг Төгрөгийн голд төвхнөж байжээ.Анх энэ хүрээг Аршаат булгийн эхэнд 1750-иад оны үед үүсгэсэн байна. Төгрөгийн хүрэг анх үүсэн байгуулагдсан тухай түүхийн эх сурвалж болох гар бичмэл баримтад “... Арвангуравдугаар жарны модон нохой жил Тэнгэрийн тэтгэсэний арванесдүгээр /1754/ онд Захчины тэргүүн бөх Мамуд шашинд оров. Түүнээс хойш есөн жил болоод усан морин жил Тэнгэрийн Тэтгэсэний хориндолоодугаар /1762/ онд Гурван Шар Жаргалант хэмээх газарт зуны эхэн сарын арван тавны сайн өдөр Зүүн Гарын Үндэсний Ханбо Чүлтэм, Эрэнчин Лам, Сайхан човомбо, Хар Хараза умзад, гэлэн Лтгрэв нарын долоон лам анхны Жанга / харанга/ цохиж хурал тогтоогоод таван жил болсны хойно гал гахай жил Тэнгэрийн Тэтгэсэний гучинхоёрдугаар /1767/ онд гэлэн Лигрэв, шар , хар олон нийтээр зөвшин явж Үй-Зангийн газар Далай лам, Банчин Эрдэнэ хоёрт айлтгаж машид сайшаагдав. Шороон нохой жил Тэнгэрийн Тэтгэсэний дөчингуравдугаар /1778/ онд Жанаваг Да ноёны үед Төгрөгийн “Содномдаржалин”, “Раашгонзоглин” дацан тогтоов...” гэж тэмдэглэсэн байна.Оросын баруун Сибирээс Ховд хотыг дайран өнгөрч Баруун Хойд Хятадын Цонж орох буцах Орос Хятадын худалдааны зам, Манж улсаас Захчины нутагт тавьсан 8 суурь өртөөний зун намрын буудал нь Төгрөгийн хүрээний ойролцоох Шар тохойд, хавар өвлийн буудал нь Төгрөгийн хүрээний хойтох Тахилтын голд байжээ. Энэ утгаараа Төгрөгийн хүрээ нь Захчины шашин номын төв байгаад зогсохгүй хязгаар нутгийн өртөө улааны гол зангилаа газар байжээ.1930-аад оны үед энэ хүрээнд 390 орчим лам хурдаг байв. Зуу шүтээн нь Үенчийн Улаан үзүүрийн цаньд дацангаас залж байрлуулсан Хутагтын гэгээн Намхайжамц, Жамбажүгдэн Майдар бурхан болно. Мөн Төгрөгийн хүрээнд Зая Бандида Намхайжамцын дүр суумал бурхан Богд Зонхов , Халхын бурханч лам Сүрэнгээр бүтээлгэсэн Зандан Логшир бурхан , Тод Монгол үсгээр бичсэн хутагтын гэгээн Намхайжамцын намтар зохиол байрлуулан залж тахидаг ”Хутагтын бор өргөө” гэж байжээ. Манхан сумын төвд 1990-ээд оны эхээр барьсан сүмээс зүүн урагш 30-аад метрийн зайд энэ өргөөний буурь бий бөгөөд одоо дээр нь айлууд хашаа барьсан байна. Энэ Хутагтын бор өргөөг анх үүсгэн байгуулсан тухай түүхийн баримтанд “...Захчины анх /1762/ онд байгуулсан дацанг анх дацан буюу Хутагтын дацан гэдэг. Гулза Хайнукэ сүмийн буурь хавиас Тэнгэрийн Тэтгэсэний гучинхоёрдугаар /1769/ онд олсон Зая Бандида хутагтын мөнгөн хөргийг олж бурхан болгон шүтсэнээр ийнхүү Хутагтын дацан хэмээжээ. Энэ хүрээ анх үүссэн Гурван Шар Жаргалантаас нүүж Үенчийн Улаан эрэг хэмээх газар суурьшихад Жамцан гүн өглөгийн эзэн болж анхны дуганыг бариулжээ. Бадаргуулт Төрийн дөрөвдүгээр /1877/ онд Захчины нэг хошуу хоёр хошуу болж салахад Хутагтын дацангаас Гөгрөгийн дацан тусгаар болж гарав. Урьд Баруун Зуугийн газраас залж ирсэн Ли-Замбу Сүндэн Майдарыг гол шүтээн болгож тахисанаар Соднолмдаржа Рашгонзоглин дацан хэмээжээ. Того эрэг хэмээх газар суурьшуулжээ...” хэмээн тэмдэглэсэн байна. Энэхүү Хутагтын бор өргөөний зүүн талд Төгрөгийн хүрээ Зэргийн хүрээний үндсэн шүтээн гол гол бурхад ном судрыг сүүлд нь хадгалж байсан жижиг шавар байшин саяхан болтол байж тэнд хөгшчүүд нууцаар очин мөргөдөг байжээ. Төгрөгийн хүрээ нь Захчины бусад хүрээ хийдээс илүү баялаг номын сантай байв. Эдгээр номууд нь ихэвчлэн тод монгол, худан монгол, бас Түвдээр бичсэн бичмэл барласан шашны ном бүтээлүүд байв.Үүнийг Сэнг ноёны номын сан гэдэг байжээ. Сэнг ноён гэдэг нь Эрдэнэбаатар хунтиайжийн тавдугаар хүү бөгөөд нэг хэсэг зүүн гар Ойрад улсын хаан байв. Тэрбээр Зая Бандида Намхайжамцыг амьд сэрүүн байхад нь таны бичсэн бөгөөд орчуулсан ном зохиолыг бүрнээр нь буулгаж авна гэж амлаад 1664 онд хэлмэрч Раднаабадраа гэлэн бусад хурдан бичээч 9 ламаар бичүүлж авсан баялаг номын санг бий болгожээ. Төгрөгийн хүрээнд майдар эргэх ёс их өвөрмөц болдог байсан бөгөөд хаврын эхэн сарын 15-нд эргэдэг, майдар бурхнаа цагаан эсвэл шарга зүсмийн жорооо морины эмээл дээр тавьж дүүрэн хийдээ гороолдог байжээ. Зуны улиралд Төгрөгийн хүрээ, Зэргийн хүрээний лам нар Манхан сумын Ангиртад сүсэгтэн олонтой хамт зусдаг байв. Зусланд гараад зуны эхэн сарын 15-наар Зэргийн хүрээ , Төгрөгийн хүрээ , Үенчийн хүрээ, Бодончийн хүрээний лам нар Давст нуурын овоог тахиад нуурын цагаан давсаар бурхан тахилаа ариусгах, ширгхэглэх ёс хийдэг байсан байна.1992 онд Төгрөгийн хүрээний хурал номыг дахин сэргээж Манхан сумын төвд хийд байгуулан хурал номын үйл ажиллагаа эрхэлж байна.Анх энэ хийдийг төгрөгийн хүрээнд сууж байсан лам Жигмэджамц , гэлэн Санжаа , Еэшээ, Цагаанбадам Донров нар сүсэгтэн олны хамтаар үүсгэн байгуулсан бөгөөд одоо тус хийдийг лам Ядамжав толгойлж байна. Холбогдох эх сурвалж: 1.Ч. Банзрагч, Б. Сайнхүү “ Монголын хүрээ хийдийн түүх” УБ 2004 2.Ж.Цолоо, Б. Батжав “ Арвангурван сангийн орон “ УБ 2004 3. Жаргалант сумын өндөр настан 85 настай Дамдин гуайтай хийсэн
Description of location :
The Tugrugiin Khuree (The Monastic City of Tugrug) was located on near the upperside of the Mankhan sum of Khovd Province, near the eastern shore of Tugrug Gol, a branch of Gurvan Tsenkher gol extending from the Mongol Altai Mountain range. There are not any worshiped forests, mountains or rivers surrounding the historical site but a woodland grown by Luvsan, the recipient of the Hero of Labour Award, is located 2 – 3 km. downside of the sum centre.
GPS readings :
North 47° 24’ East 092° 13’
Estimated site dimensions (metres) :
Side1: 8 Side2: 16 Side3: 20 Side4: 15 Side5: Side6:
Revived temple on site :
No
Status of site at time of survey :
The Tugrugiin Khuree site location is found in the upperside of Mankhan sum centre in Khovd Provice. Locals are well informed about this site as it has been recorded in historical books and research works. The site dimensions are not easy to measure because much of the site is occupied by homesteads, fences, gers and buildings. There are two bases of buildings found in the gaps created by the fences, elevated about 70 – 80 cm. from the ground, or in some parts, 30 – 40 cm tall or roughly about 50 – 60 cm tall. The locals believe that these areas are not used by the sum centre because people are aware that the areas were once occupied by the main temples of Tugrugiin Khuree Duinkheriin Dugan (The temple of Duinkher) and Nomiin Urguu (The Study Hall. Some parts of the bases are dug up by those who were after recycled materials. The south, west and east of these two bases are enclosed by fences, opren to the north. A road runs along the north side of the temple bases. There is a newly-built temple located 300 – 400 m. northeast of Tugrugiin Khuree.
Date of founding the monastery/temple :
1778
Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1936 - Ярилцлагын дугаар:001
Огноо хаагдсан: 1937 - Ярилцлагын дугаар:002
Огноо нураагдсан:: 1940 - Ярилцлагын дугаар:001
Огноо нураагдсан:: 1958 - Ярилцлагын дугаар:002
Old monastery/temple revived:
Yes
Revived temple register number:
ХОМН 091
Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Zaya bandida Namkhaijamts - Ярилцлагын дугаар: 001
Нэр, цол хэргэм : Гончигжамц - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : Я.Жамц /Лам байсан/ - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : С.Даваа / лам/ - Ярилцлагын дугаар:
Date of Reviving:
Year : 1990 - Ярилцлагын дугаар: 001
Monks in Old Temple :
228 monks
Notes :
1. Amongst the locals, the names Tugrugiin Khuree and Rashgonzeglin are still used.
2. Prof. B. Rinchen listed this site with its Tibetan name Dashgunchinlin.
13. Initially, the Tugrugiin Khuree was considered to be the biggest Khuree in Mankhan Sum. Later on, the Zeregiin Khuree was established from this site and branched out on its own. Thus, during the mid-1930s, the Zeregiin Khuree was home to 500 monks; the Tugrugiin Khuree was home to about 270 monks. This information was given by the local seniors.
11. The Tugrugiin Khuree monks were arrested during 1937 – 1938. There are two theories on when the monastic city was closed: the first group believes that it happened around 1940 where as the others believe it was during 1958 – 1959. Around 1958, the buildings of the monastic city were demolished and the recyclable remnants were transported to the Mankhan sum in the name of developing “Bayasgalant Amidral” negdel – an agricultural station.
14. Our team has taken photos of the two remaining bases as the other areas are now taken over by current settlement making it impossible to document the exact site. The unfenced areas are worn away by human and livestock traffic.
Form Number :
ХОМН 090
Survey Team :
Team А