Tesiin khuree
Read in Mongolian
Name(s) of Temple :
Tesiin khuree,
Rinchen Number :
112
Rinchen Name :
Tesiin khuree, Duuregch vangiin khuree-Dashlin
Type of Temple :
Monastic School
Aimag Temple located in :
Khövsgöl
Sum Temple located in :
2nd bag, Tsetserleg soum
Old Aimag Name :
Zasagt Khan
Old Sum Name :
Duuregch vangiin khoshuu
Precis History(In Mongolian only):
Хөвсгөл аймаг. Тэсийн хүрээ./Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сум. Дүүрэгч вангийн хүрээ./ Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын 2-р багийн нутагт Амарын дэнж гэдэг газарт байсан Тэсийн хүрээ нь тухайн үеийн Засагт Хан аймгийн ДҮҮРЭГЧ ВАНГИЙН хошууны гол хүрээ хийд байжээ.Тус хүрээний анхны суурийг 1784-1802 оны үед 4-5 гэр дугантай тавьж хурал хурж байгаад 1820 онд хошуу ноёны хөрөнгөөр Чойрын дуганыг барьжээ. 1922 оны үед тус хүрээ нь 6 аймаг, 17 дацантай, нийт том жижиг нийлсэн 29 сүм дугантай, 1500 орчим лам шавилан суудаг томоохон хүрээ болжээ.Амрын дэнжид Хотгойдын аймгийн 2 дуган, Тоос, Дүнгээ, Сангай, Гол, Цээж аймгууд тус бүр нэг нэг дугантай байв. Хүрээний хамгийн том барилга нь ноёны ногоон орд хэмээх 2 давхар том модон байшин байсан ба Шүтээний, Жүдийн, Зурхайн, Гүнрэгийн, Жаччивлингийн, Чойрын, Мамбын, Чогчин, Голын ордны, Дарь эхийн, Ганжуурын, Нүгннэйн, Дуйнхорын, Гэсэрийн гэх мэт дугануудад тогтмол хурал ном хурж байжээ. Тэсийн хүрээний Дорчингийн Доромын 102 цам гардаг байсан ба цамын бүх дэг ая данг Зундуй гэлэг хүн зохиожээ.: Дүүрэгч вангийн хошуунд 10 хангалын нэг Сэндэн гэдэг шүтээнтэй байсан ба Шүтээний дуганд Сэндэн шүтээн босоо хүнээс том 180 см орчим арслан толгойтой модон бурхан байжээ.Бага шүтээн нь гуулиар бүтээсэн 60 см орчим өндөртэй бурхан багш байсныг сүсэгтэн олны гар дамжиж явсаар 1990 онд одоогийн Дашлин дуганад залжээ. Чогчин дуганад өглөө бүр уншлага хийж ном хурна. Гүнрэгийн дуганад гүнрэгүүд, Жүд, Дуйнхорын дуганад Дэмчиг, Жигжид, Санжчогсом, Сундуйн жүд, Дамцагийн жүд, зэрэг ном үзэж дуусгаад Дүнчидийн нямба хийдэг байв. Дарь эхийн дуганад Цагаан, Ногоон дарь эх, Дарь эхийн чог, Дарь эхийн нүгнээ мандал шиваа хурдаг байв. Тэсийн хүрээнд онцгой эрдэм чадалтай гавж, гүүш, бандида цолтой хүмүүс цөөнгүй байжээ. 19-р зууны эхэн үед Цамбажав гэдэг лам Лхаст очиж ном нийлэн бандида цолыг авч байжээ. Мөн Ванчин /Дүйнхэр даа лам/ гэдэг эрдэмтэй лам 9 хэл бичиг мэддэг, гүүш цолтой, 1920-иод оныг хүртэл энэ хүрээний хамба байв. Жалханз хутагт болон Хотгойдын хошууны том лам нар ихэнх нь тэр хүний шавь байжээ. 1930-аад оноос сүм хийд лам нарын эсрэг авч явуулсан бурангуй арга хэмжээний үрээр 1937 оны 3-р сард тус хүрээний сүүлчийн хамба Чойжинжав тэргүүтэй том мяндаг тушаалын 30 шахам лам нарыг хомроголон баривчилж бусад лам нарыг албадан тарааснаар хүрээ хийд эзэнгүйджээ. Ийнхүү нэгэнт эзгүйрсэн хүрээний сүм дуган, бурхан тахил,судар номыг 1938 оны 2, 3-р сарын орчимд шатаан устгажээ. Харин энэ үеэр хүрээний шүтээн зурмал Сэндэм, бага шүтээн зэргийг сүсэгтэн олон /тоншин хочит Лхамсүрэн зэрэг хүмүүс/ нууж авч үлдсэн нь эдүгээ тус сумын Дашлин хийдэд залагдаж байна. Тэсийн хүрээ нь Б. Ринчений редакторлож 1979 онд хэвлүүлсэн БНМАУ-ын Угсаатны зүйн атласны сүм хийдийн бүртгэлийн 112-рт бүртгэгдсэн байх ба одоо уг хүрээний туурь Цэцэрлэг сумын 2-р багийн нутагт сумын төвөөс дээш /баруун тийш/ 21 орчим км зайд байна. Тууриас өмнө зүгт 1 км орчим зайд Тэсийн гол урсах ба туурийн баруун талд Улаан эрэг, зүүн талд Зуун модны гол, хойд талд Хүүхдийн овоо байна. Туурийн гол төв хэсгээс авсан GPS –ийн хэмжилтээр хойд өргөрөгийн N 490 30.140’ зүүн уртрагийн Е 0970 36.009’ солбицолд байрлах ба 3 суварганы ором 20 орчим сүм дуганы туурь ажиглагдах ба энэ дотроос Чогчин тэргүүтэй 3 том дуганы туурь илүү тод мэдрэгдэнэ. Тэсийн хүрээний хурал номыг сэргээх ажил нутгийн олны дунд 1990 –ээд оноос эхэлж өрнөн сүсэгтэн олондоо ойртох зорилгоор сумын төв дээр Дашлин нэртэй чогчин дуган байгуулан хуучин хүрээний сахиус шүтээнийг залж 1991 оны 08-р сард анхны хурлаа хурснаар Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошууны гол хүрээ болох Тэсийн хүрээний хурал номын үйл ажиллагааг сэргээж эхэлжээ. Холбогдох эх сурвалжууд: 1. Ж. Банзрагч. Б. Сайнхүү. Монголын хүрээ хийдийн түүх. УБ, 2004. 2. С. Лхагва. Хотгойдын Дүүрэгч вангийн хошууны түүх. УБ, 1997. 3. Хөвсгөл аймгийн лавлах толь. УБ, 2004. 4. Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын харьяат өндөр настан С.Дугар гуайтай хийсэн . ярилцлага. 2007.06.07. 5. Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Дашлин хийдийн ловон лам Н. Ганбаатартай хийсэн ярилцлага. 2007.06.07.
Description of location :
The site is located in the place called Amaryn denj which is 21 km. from Tsetserleg sum center. South of the site is Tesiin gol river, to the west is Ulaan ereg and to the east is Zuun modny gol river.
GPS readings :
North 49° 30’ East 097° 36’
Revived temple on site :
No
Status of site at time of survey :
There are the ruins of about 20 temples. The ruins of three of them are clearly visible.
Date of founding the monastery/temple :
1784
Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1938 - Ярилцлагын дугаар:
Огноо нураагдсан:: 1938 - Ярилцлагын дугаар:
Old monastery/temple revived:
Yes
Revived temple register number:
ХӨЦЦ 007
Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Local religious people - Ярилцлагын дугаар:
Date of Reviving:
Year : 1998 оны 8-р сар - Ярилцлагын дугаар:
Monks in Old Temple :
about 1500 monks
Notes :
As of 1922, Tesiin khuree had 6 aimags, 17 datsans, 29 temples and 35 jas. The largest building was Tom noyony nogoon ord (Green palace of Great Noble) which was a 2-story building. The last abbot of the monastery was a scholar monk, Vanchin guush, who commanded over 9 languages.
Form Number :
ХӨЦЦ 027
Survey Team :
Team E
Лувсангийн Чимэдравдан
Oral History :
Дугар
Oral History :
