Choir

Read in Mongolian

Name(s) of Temple :
Choir,Delgeriin Choir,Delgeriin choiryn khiid,

Rinchen Number :
735

Rinchen Name :
Delgeriin choiryn khiid

Type of Temple :
Monastic City

Aimag Temple located in :
Dundgovi

Sum Temple located in :
Delgertsogt soum

Old Aimag Name :
Tusheet Khan

Old Sum Name :
Daichin beisiin khoshuu

Precis History(In Mongolian only):

Дундговь аймаг Дэлгэрцогт сум. Дэлгэрийн чойрын хийд. / Чойдонравжаалин / Зүүн Чойр. Хуучин Түшээтхан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны гол хүрээ болох Дэлгэрийн чойр нь одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын нутаг Дэлгэр уулын өвөрт 230-аад жилийн турш суурьшин төвхнөж байжээ. Халхын буддын шашны сүм хийдүүдийн дотор онцгой байр суурийг эзэлдэг энэ хүрээний үүсэл хөгжлийн тухай архивын болон холбогдох бусад бичиг баримтуудад ийн өгүүлсэн байна. “... Манай хошууны гол хийд Чойдонравжаалин сүм болбоос урьд Халх Монголыг Чин улсад дагаар орсон үед нэгэн аймгийн ван Гүршихийн хошууны харьяат тайж Хаймчиг Чин улсын төрийн их цэрэгт худаг малтаж хүчин тусалсан учир сайшаагдан засгийн тамга шагнуулан хошуу тасран дээдийн түмэн өлзий бататгах ном уншуулах ба шарын шашныг өрнүүлэн дэлгэрүүлэх тухайд Чин улсын Энх Амгалангийн 36 дугаар /1697/ он, гал үхэр жилийн гал барс сард байгуулаад уг хошууг дагуулан олгосон гол шүтээн бурхадыг залж, олон хуваргуудыг хуралдуулан хошууны шашин хуваргуудыг тэргүүлэн захирах Ханбо, да лам, дэд лам, дэмч, цогчин, гэвхүй нарын орон тоо байгуулан тус тус тохоон хүлээлгэж энэ хурал номыг залгамжлуулан хөгжүүлж өрнөөн дэлгэрүүлсээр бүхий явдлыг тэр цагийн таван жилийн эцэс тутам шинэчлэн үйлдэх эрийн тооны төөлүүр лугаа энэхүү дөчит хурлын лам нарыг хамтаар тодорхойлон гаргаж Гадаад Монгол төрийг засах явдлын яамнаа мэдүүлэн данслуулж батлуулсаар ирсэн цагаас эхлэн одоо Монгол улсын 18 дугаар /1928/ он шороон луу жилд хүртэл бүгд 232 онд хүрч мөн уул хошууны хурал ном, сургуулийг дан ганцаар эрхлэн захирсаар буй. Мөн сүмийн дэргэд байх Гүнчин Жамъяншадав ламын игчааны Чойр дацан болбоос Чин улсын Төр Гэрэлтийн 29 дүгээр /1849/ он төмөр гахай жилд эхлэн цүглэж байгуулснаас нааш одоо Монгол улсын 18 дугаар /1928/ он шороон луу жилд хүртэл 78 онд хүрч уг хурал номын сургуулийг хөгжүүлэн залгамжлуулж мөн дээдийн газраас гэвш гавжийн дом дамжааны соёрхол мяндагийг олж залгасан цагаас эхэлж жил тутам уг дом дамжааг сайнаар гүйцэтгүүлэн улам бүр өрнүүлэн дэлгэрүүлсээр буй. Ванчин Сономдагва ламын игчааны шинэ чойр Чоиян- Одсаллин дацан болбоос Чин улсын Бадаргуулт Төрийн 18 дугаар /1892/ он, төмөн барс жилд эхлэн цүглэж байгуулсанаас нааш мөн одоо Монгол улсын 18 дугаар /1928/ он шороон луу жилд хүртэл 38 онд хүрч дан ганц уг байгуулсан Чойр хурал номын сургуулийг эрхлэн үйлдэж мөн дээдийн газраас гэвш гавжийн дом, дамжааны соёрхол мяндагийг олж залгаан цагаас эхлэн жил тутам уул дом дамжааг сайнаар гүйцэтгүүлэн гол хийдийн нэгэн адил улам бүр өрнүүлэн дэлгэрүүлсээр буй...” хэмээн тэмдэглэгдэн үлджээ. Уул хийд Дэлгэр уулын өвөрт төвхнөж чойрын ном голлон үздэгээс улбаалан Дэлгэрийн чойр гэж нэрлэгдэх болжээ.Чойрын ном нь Гүнчин, Сономдагвын игчаагаар голлон явдаг. 19-р зууны сүүлч 20-р зууны эхэн үеэр Чойрын хийдэд 600- 800 лам байнга сууж хурдаг байсан байна. 8-р богд Жавзандамба хутагтаас 1000 ламын эрх авч байсан гэдэг. 1936,37 оны үед жаал Шарав гэж хамба байжээ. Тэрбээр 37 оны намар баривчлагдан хорих ялаар шийтгэгдэн гарч ирээд 1960-аад оныг хүртэл энэ хийдийнхээ туурин дээр нутаглаж байжээ. Энэ хүн хийдийн бурхан тахил ном судараас нилээдийг авч маш сайн нууж 1940, 1950-аад оны үед холбогдох газруудаас ирж 3 удаа нэгжлэг хийгээд олоогүй ажээ. Шарав хамба 1960-аад оны эхээр таалал болохынхоо өмнө Зүүн Чойрт цуг шавилж байсан Гэмпил ламд хүрээ хийдийнхээ бурхан тахил ном судрыг өвлүүлэн үлдээжээ. Одоо уг хийдийн туурь Дэлгэр хан уулын бага газрын чулууны баруун хойно Дэлгэрцогт сумын төвөөс баруун тийш 25 кмт буй. Туурин дээр Чойрын хийдийг сэргээн 2005 онд шинэ цагийн Ганданчойндорлин хийдийг байгуулжээ.Чойрын хийд нь монголын хүрээ хийдүүдийн дотроос буддын гүн ухаан, чойрын ухааныг голлон судалдаг энэ чиглэлийн олон арван эрдэмтэн мэргэд тус хийдийн лам хуваргуудаас төрж гарчээ. Чойрын ухааныг судалж зохиол бүтээлээ төвд хэл дээр бичиж үлдээсэн тус хийдийн эрдэмтэн лам нарын заримаас нь товч дурьдяа. Агваанданпил. Цэцэн хан аймгийн Боржгон Цэцэн вангийн Зүүн чойрын равжамба, 20-р зууны үеийн хүн , зохиол нь 1 боть, бичмэл. / Гомбожав. Монголчуудын төвд хэлээ зохиосон зохиолын зүйлүүд, Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаар их хурал, /боть, х- 25/ Гочигдампил. Түшээт хан аймгийн Боржгон цэцэн вангийн Зүүн чойрын лам , 19-р зууны хүн, зохиол нь зан үйл, магтаал зэрэг нэг боть, бичмэл, / Гомбожав. Монголчуудын төвд хэлээр зохиосон зохиолын зүйлүүд, Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаар их хурал, /боть, х- 30/ Гэндэняринпил. Цэцэн хан аймгийн Боржгон Цэцэн вангийн хошууны Зүүн чойрын гэвш, 19-р зууны үеийн хүн, зохиол нь судар тарнийн тайлбар зэрэг нэг боть, бичмэл, / Гомбожав. Монголчуудын төвд хэлээр зохиосон зохиолын зүйлүүд, Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаар их хурал, / боть, х- 31/ Данзандорж. Цэцэн хан аймгийн Боржгон Цэцэн вангийн Зүүн чойрын дэмч лам, 20-р зууны үеийн хүн, зохиол нь нэг боть, бичмэл, судар тарнийн тайлбар зэрэг. , / Гомбожав. Монголчуудын төвд хэлээр зохиосон зохиолын зүйлүүд, Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаар их хурал, / боть, х- 34/ Жамц. Цэцэн хан аймгийн Боржгон Цэцэн вангийн хошууны гавж, олонд Боржгон Жамц хэмээн алдаршсан, Зава Дамдингийн багш, 19-р зууны үеийн хүн, зохиол нь судар тарнийн тайлбарзэрэг нэг боть, бичмэл, / Гомбожав. Монголчуудын төвд хэлээр зохиосон зохиолын зүйлүүд, Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаар их хурал, / боть, х- 31/ Ишдагва. Цэцэн хан аймгийн Боржгон Цэцэн вангийн хошууны Зүүн чойрын равжамба, 20-р зууны үеийн хүн, зохиол нь гурван боть, бичмэл, судар тарнийн тайлбар. , / Гомбожав. Монголчуудын төвд хэлээр зохиосон зохиолын зүйлүүд, Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаар их хурал, / боть, х- 27// Холбогдох эх сурвалж: 1. Ч.Банзрагч, Б.Сайнхүү. “ Монголын хүрээ хийдийн түүх” УБ.2004 2. Л.Чулуунбаатар. “ Төвдөөр гийсэн монгол мэргэд” УБ. 2004 3. Ганданчойндорлин хийдийн тэргүүн лам Лувсандамдин, лам П. Намжил нартай хийсэн ярилцлага. /2007.07.08/

Description of location :
The site is located on the north-west side of Baga Gazryn Chuluu in Delgertsogt sum area. It is 25Km to the west of the Delgertsogt sum centre.

GPS readings :
North 46° 08’  East 106°  09’

Estimated site dimensions (metres) :
Side1: 200 Side2: 100 Side3: Side4: Side5: Side6:

Revived temple on site :
Yes

Status of site at time of survey :
Description of the site of Delgeriin Choir monastery (current situation). The monastery was revived in 1990 on the site of the old monastery. The ruins are still visible. Most of what remained is the buildings of the monks residential dwellings’ small buildings (about 2 x 3 meters, 2 x 4 meters) made of brick and mud. Most of the remains of these buildings are in the south-west part of the site, but there are some remains in the middle of the southern part and in the south-east of the site (there were 4 or 5 aimags - residential quarters for monks - originally). Some of these building remain almost intact, while others are damaged but the walls remained, and again some only have partial remains or, as on the north-west and north-east areas, only the foundations are visible. These buildings were arranged in rows behind each other. The sites of the old temple buildings are only shown by raised areas on the ground, or by being marked by stones in encircling lines to show the bases of the temples. The temple buildings were situated in the middle part (see also the old sketch and the sketch of the site (attachment 001, 002 and 003 of ДУДЦ 034). There were the following temples in the monastery: (see also the interviews) Tsogchin (main assembly hall), Jüd (tantric monastic school), Zurkhai Datsan (astrological monastic school), Manzshir (Temple of Manjushri), Manal (Medical Monastic School), Choir (philosophic monastic school, there were two of them), Janchüw Tegchenlin temple, Myangan Burkhan (Temple of the thousand Buddhas), Lamrim (Temple of the Gradual Path), and Düinkhor (Tantric monastic school). Some of the temples had separate sections for objects of worship (Gonkhan). More of them have more remnant than those elevations on the ground. In front of the monastery there was a protection wall (Yampai) though there are no remains of it now. There were 3 flagpoles in front of the monastery. Today there are two such poles, but probably not the original old ones from before the purges. On the north of the monastery, on the hill, there were 8 stupas. On this site a new stupa has been built with a small chapel in front of it. On the top of the hill to the north there were an ovoo. Today there is also one. On the site of the old Manjushri temple, a new temple has been built, dedicated to Manjushri (Manzshir). On the approximate site of the old main assembly hall (Tsogchin) there now stands the huge yurt temple called: Badralguu Tsagaan Gerelt örgöö. On the site debris from the old buildings, like stones, bricks and terracotta ornaments, is scattered around. In 2006 a summer building, Lavran was built to the north-east of the Manzshir temple. A temple building was built in the 1990s on the remains of the Manzshir temple but later fell down. A third new temple was being built there in 2007. (See details of Manzshir temple in ДУДЦ 035, attachment #002) (See details of worship objects in the two temples in attachment #002) (See details on ceremonies in the present monastery in attachment #002) See ДУДЦ 034 AM.pdf for more information about the site.

Date of founding the monastery/temple :
1918

Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1937 - Ярилцлагын дугаар:A 51
Огноо нураагдсан:: - Ярилцлагын дугаар:

Old monastery/temple revived:
Yes

Revived temple register number:
ДУДЦ 035

Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Ts.Myatav - Ярилцлагын дугаар: A 51
Нэр, цол хэргэм : Ya.Gembel - Ярилцлагын дугаар: A 51
Нэр, цол хэргэм : Monk Zava Damdin - Ярилцлагын дугаар: B.Suren, S.Dagva
Нэр, цол хэргэм : Mr Munkh-Ochir - Ярилцлагын дугаар: A 51
Нэр, цол хэргэм : Davaa - Ярилцлагын дугаар: A 51

Date of Reviving:
Year : 1990 - Ярилцлагын дугаар: A 51

Monks in Old Temple :
320 monks
300-400 monks
150 monks
600 monks
800 monks
320 monks

Notes :
For detailed information on this temple see ДУДЦ 034 AM.pdf

Form Number :
ДУДЦ 034

Survey Team :
Team C

Баалийн Сүрэн

Oral History :

Дашгэмпэнлин хийдийн өвгөн лам

Oral History :

Лувсандамдин

Oral History :

М.Шагдарзав

Oral History :

Я.Ишбалдан

Oral History :

Чимэдцэрэнгийн Базар

Oral History :

Газрын зураг / Map

Additional Material / Нэмэлт материал

ДУДЦ 034

Site Plan

Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors