Murungiin khuree

Read in Mongolian

Name(s) of Temple :
Murungiin khuree ,Gandandarjaalin khiid,

Rinchen Number :
122

Rinchen Name :
Murungiin khuree

Type of Temple :
Monastic School

Aimag Temple located in :
Khövsgöl

Sum Temple located in :
Moron soum

Old Aimag Name :
Zasagt Khan

Old Sum Name :
Akhai beisiin khoshuu

Precis History(In Mongolian only):


Хөвсгөл аймаг. Ахай Бэйсийн хүрээ буюу Мөрөнгийн хүрээ. Ахай Бэйсийн хошууны гол хүрээг байгуулах газрыг сонгон авахаар тэр үеийн засаг ноён Түвдархангүн, түүний хүү Дашпунцаг, Жигмэдцэдэн тэргүүтэй ноёд түшмэд, лам талаас оролцсон Балганшадавдорж, Чойжийванчиг зэрэг хүмүүс хошуу нутгийн олон газар орныг шинжиж явснаар Дэлгэрмөрний дунд тохойн дэнжийг сонгон авчээ. Энэ дэнж нь шинжээчдийн үзсэнээр дөрвөн хүчтэний шинж бүрдсэн газар гэж үзжээ. Тухайлбал хойд талдаа Хангарьдын шинжтэй Дулаанхаан уул, зүүн талдаа Цагаан арслангийн шинж бүрэлдсэн Шаарын дөрөлж, урд талд луугийн шинж бүрэлдсэн Эрчимийн нуруу, баруун талдаа улаан барын шинжтэй Уушиг хайрхан гэх уулсаар хүрээлэгдсэн байна. Мөрөнгийн хүрээ 14-р жарны шороон могой жил буюу 1808 онд Чогчин, Чойр, Дуйнхор, Бадам Ёг зэрэг хурлууд эсгий өргөөнд эхлэн хуржээ. 1809 онд Найдангийн дуган байгуулан хүрээний эх үүсвэрийг тавьж хүрээний нэрийг Жавгангүүсэг гэдэг лам Гандандаржаалин гэж нэр өгчээ. Энэ нь төвдөөр “Төгсбаясгалант өргөжин дэлгэрсэн” гэсэн утгатай ажээ. 1811 онд Чойр дацан байгуулан Жалханз гэгээний 5-р дүр Балжирлхүндэв Дашдаржаалин хэмээх нэр өгчээ. 1825 онд дөрвөн аймгийн дуган байгуулагдан баруун урд аймгийг “Эргүнэгүндлэн”, баруун хойд аймгийг “Мажинтойслон”, зүүн хойд аймгийг “Эбамчойнхорлон”, зүүн урд аймгийг “Дэчинравжаалин” гэдэг нэрийг Жавчиг Ёндон хэмээх лам өгсөн байна. Чогчин дуган /Чойдаржаалин/ 2 давхар том модон дуган байсан ба гол хойморт нь Богд ламыг залсан ,гэсгүй 2, дуганч 4, чомбо 2, тахилч 2 байх ба битүүний шөнө цэдэрлхам шинийн 1-нээс 15 хүртэл чоймпорол, зуны цагт маанийн бүтээл, ганжуур, данжуур, 45 хоногийн хайлан хурахаас гадна өдөр бүрийн жасаа хурал хурж байв. Чойр дацан /Дашдаржаалин/ Тус дацангийн дуган нь бөмбөгөр оройтой 2 давхар модон дуган байжээ. Гол сахиус нь Гомбо бурхан ба мөн Сэндэмийг шүтдэг байв.Тус дацан байгуулагдсанаас хойш 62 жилийн дараа 1873 онд анхны гавжийн дамжаа барьжээ. Чойрын дацанд Гаарамбын таралт, Түг түглэх, Гавжийн дамжаа,Домын дамжаа, Намрын торчоо зэрэг томоохон хурал жил бүр хурж байв.Уг дацангаас лхаарамба Найдан, дооромбо Галсан, хамба Зундуй, цорж Тангад, хүрээний анги Дамдин, Даваа, аграмба Цэрэнжав нарын гэвшийн ухаанд мэргэжсэн олон арван гавж нар төржээ. Жүдийн дацан /Дэчинсанаглан/ 1861 онд байгуулагдаж лам Чойжийванчиг гэдэг хүн энэхүү нэрийг өгчээ, Гол шүтээн нь Янсан, Сэндэм байжээ.Уг дацанд Сандуй, Лавиран, Лавринчун, Лавиранчува гэдэг дөрвөн зиндаатай байж нэг зиндаанд Чойр шиг нэг жил болдоггүй , 4-5 жил болж дээд зиндаанд дэвшиж арван зургаан жилийн дараа гаарамбад нийлж аграмба болдог байна. Мамба дацан / Пунцагтойслон / 1875 онд байгуулагдсан. Байрибүрэлгүүжавчиг Ёндон гэдэг хүн ийм нэр хайрлажээ. Гол шүтээн нь Манал бурхан. Мамба дацанд өдөр бүрийн тогтмол хурлыг хурахаас гадна сар бүрийн шинийн найманд их маналыг хурж бурхан болоочийн хойтоход зориулж маналын Шимбалхогийг айлддаг байжээ. Тус дацангийн лам нар жил бүрийн 8-р сард Халзан бүргэдтэй, Тосонсүмбэр, Эрчмийн нуруу зэрэг уул усаар явж эмийн ургамал түүж бэлтгэдэг томоохон ажил хийдэг байв. Мөрөнгийн хүрээний мамба дацанд анхны маарамбын дамжааг 40 жилийн дараа буюу 1915 онд барьжээ. Тус дацангаас Гэндэндарам, Содов, Лувсандоо, Дамдин, Жамба, Наваан , Лувсан, Буурал Шадав зэрэг олонд нэртэй эрдэм чадалтай маарамба, отчууд олон арав төрөн гаржээ. Зурхайн дацан / Жамъянчойлин / Зурхайн дацанг 1890 онд байгуулж Чойжиншадав гэдэг лам Жамъянчойлин гэж нэр хайрлажээ. Зурхайн дацанд Мөрөнгийн хүрээний 4 аймгаас 2 уншлага царласан сайн банди нарыг авч тэдгээрт бага 5 ухааныг сургаж эхэлснээр уг дацангийн түүх эхэлжээ. Анхны зээрэмбийн дамжааг тус дацан байгуулагдсанаас хойш 27 жилийн дараа буюу 1917 онд барьсан байна. Зурхайн дацангаас зээрэмбэ цол хүртсэн Чойжинжав, Галсан, Даржаа, Гомбожав, Осор, Манз, Гомбо нарын олон арван зурхайчид төрөн гаржээ.Нэн ялангуяа Далай гүний Лувсандаржаа зурхайч арван гуравдугаар далай ламд 60 жилийн лит хийж өргөсөн гэсэн түүх байна. Гол шүтээн нь Чойжоо байсан ба сар бүрийн 29-нд Чойжоо айлдан тахиж өвлийн адаг сарын битүүний шөнө Лхамын их хурал болдог байжээ. Мөрөнгийн хүрээнд зурхайн дацан хожим байгуулагдсан болоод ч тэр үү, их хожуу зээрэмбийн дамжаа барьж эхэлсэн тул зээрэмбэ харьцангуй цөөхөн байжээ. Дүйнхор дацан: Тус дацан мамба дацангийн зүүн талд байсан ба дүйнхорын их хурлыг жил бүрийн хаврын адаг сард 25 хоногийн хугацаанд хурж санчигдүвлэн Дүйнхор бурхнаа бүтээдэг ба сагар хэмээх чам гардаг байсан байна. Сахиус: Ахай бэйсийн хошууны гол сахиус нь ТаногЧойжил, Бүрэлвий чойжил гэдэг 2 сахиус байжээ. Энэ 2 сахиусны дуган нь дүйнхор, мамба зурхайн дуганы ард байсан ба хоёр сахиусыг баруун, зүүн сахиус гэж нэрлэж байв.Сахиусанд хурах лам нарыг дацангуудаас сарын хугацаагаар томилон хуруулж байсан байна. Эдгээр лам нар сахиусны уншлага бүрэн цээжилсэн уншлагын ая данг сайн мэддэг лам нар байжээ. Жил бүрийн намрын эхэн сарын шинийн 2-нд сахиусны их тахилын хурал болдог. Энэ сахиусны их тахилгыг дуганы ард талд задгай талбай дээр асар байгуулан түүнд хамба, цорж, даа лам, дэд лам , ловон, гүрэм уншаач зэрэг нийт лам нар оролцон хамтын хүчээр сахиусаа тахидаг байв. Энэ үед мөргөлчид гийчид, олноор ирэхээс гадна зарим үед ноён, хатан, түшмэд хиа нарын хамт морилон ирж амь нас ажил үйлсээ даатгадаг байжээ. Мөрөнгийн хүрээнд дээр дурдсан олон сүм дуган байснас гадна гэгээний сэмчин, махгалын дацан, майдрын дуган, ногон дарь эхийн дуган, ёгын дуган, шамбал, диваажингийн сүм зэрэг олон арван шашны байгууламж байжээ.Мөрөнгийн хүрээнд зуны адаг сарын 29-ны өдөр маш чамин гоё дэглэлттэй 108 баг бүхий бүрэн хэмжээний цам харайдаг байсан бол түүний маргааш буюу зуны адаг сарын битүүнд майдар эргэх зан үйл болдог байжээ. Тус хүрээнд чойрын дуганд байнга хадгалагдаж байсан алтан шармал Гүйсүм түгийн шүтээн, мөн хошуу нутгийн сахиус Танвагчойжил, улаан шунхаар бүтээсэн томм хэмжээний ганжуурын 108 боть, шамбал диваажингийн лойлон, майдар чамын үеэр гаргаж залдаг майдар буюу Богд ламын хөрөг, 108 чамын баг хувцас тэргүүтэн, Богд лам, Гүнчин ламын сүмбэн судар, Чойжоо , Гомбо, Сэндэм, Жамсран, Бурхан багш, Богд лам зэрэг алтдаж бүтээсэн бурхдууд, Гүмбэнээс залж ирсэн 226 боть данжуур судар зэрэг нандин зүйлс олон байжээ. Мөн хүрээнд дотроо буюу гадагш явж эрдэм ном сурсан өндөр мэдлэгтэй гярагчуул цөөнгүй байсны дотор Лхарамба- Найдан, дооромбо Галсан, аранжун Жамъян, маарамба Содов, Гэнэндарам, аграмба Зундуй, зээрэмбэ Галсан, гавж Дамдин, Ёндон , Жамсран, Даваа, Гомбожав нарын нэртэй гярагчуул байжээ. Хүрээний бархан нь чойрын дуганы үүдэнд зүүн тийшээ харсан жижиг байшинд байдаг байсан ба тэнд олон төрлийн бурхан ном, судруудын бар хадгалагдаж ном барлаж байв. Мөрөнгийн хүрээнд мужаан, дархан, зураач, сийлбэр, оёдолчин, хатгамалч зэрэг бурхан бүтээгч уран гартнууд олон байсны дотор бурханч лам Жамба, Ням-Осор, Ламжав, мужаан Дүндэг, Пэрэнлэй, Чүлтэм, дархан Дамба, Наваан, Шагдар, хатгамалч Ядам, Чүлтэм, Дашдорж нарын урчууд олон байсан байна. Мөрөнгийн хүрээний хурал номын газар цагийн эрхийг даган 1931 оноос хаагдаж лам хуврагууд нь хөдөөлөн эзгүйрчээ. Харин 1932 оны шинэ эргэлтийн бодлогоор уг оны намраас эхлэн хөдөөллөсөн лам нар нь дахин цуглаж хүрээний үйл ажиллагаа сэргэсэн байна. Гэвч энэ удаан үргэлжлээгүй 1937 оноос эхлэн дахин сүм хийд хавчигдан, Ширэндэв, гавж Ерэндоо, унзад Маналжав, аграмба Мижид, гэлэн Тасан нарын 7 хүнийг эхлэн баривчилж, 1938 оны 8-р сарын 6-ны өдөр Мөрөнгийн хүрээний цогчин, чойр, хангалын дугануудыг барханы хамт шатааснаар уг хүрээ бүрмөсөн мөхжээ. Энэ үед Мөрөнгийн хүрээ 4 аймаг, 5 гол дацан, шамбал диваажин зэрэг 23 дугантай бурхан багш, санжаа намшиг зэрэг 20 шахам суварга чөдөнтэй, 2000 гаруй лам хуврагуудтай байжээ. Мөрөнгийн хүрээ дахин сэргэсэн нь. 1990 оны цагаан морин жилийн хавар Мөрөнгийн хүрээний Чогчин дуган байсан газар шинэ чогчин дуганы суурь тавих ёслол болжээ. Энэ арга хэмжээг зохион байгуулах Мөрөнгийн хүрээг сэргээх үйлсэд тус аймаг днхь Монголын радиогийн сурвалжлагч Б.Батэрдэнэ,мастер Санжхүү, Мөрөнгийн хүрээнд шавилан сууж байсан Ч.Гонгор, Ц.Шарав, Шаравжамц, Наваан, Даржаа, Чүлтэм, Бүдээ нарын хүмүүс ихээхэн идэвх зүтгэл гаргажээ. 1990 оны 7-р сард Гандан хийдийн жасын газраас 6000 төгрөгөөр эсгий гэр нэгийг худалдан авч гэр дуган болгон ловон Наваанжамъян, дэд ловон Шагдар, унзад Чүлтэм, чомбо Даржаа, гэсгүй Шаравжамц Мөрөнгийн хүрээний отгон шавь ,Гомбожав, Ламжав, Аниа, Бүдээ, Хоролбат нарын бүрэлдхүүнтэй хурал хурж эхэлсэн байна.Мөрөнгийн хүрээ нь одоо Чогчин, Сахиусны, Хангалын дуганууд лам нарын өрөө, санхүү аж ахуйн байр , маанийн хүрд, суварга бүхий аж ахуй материаллаг баазын хувьд зохих түвшинд тохижсон байна. Тус хүрээнд 1993онд Бакула Римбуучи багш, 1997 онд Гандантэгчинлин хийдийн хамба Д.Чойжамц, 2004 онд мөн хийдийн дэд хамба Амгалан нар ажил хэргийн шугамаар зочилж байжээ. Одоо тус хийдийн үйл ажиллагаа байнгын тогтмолжсон бөгөөд Чогчин дацанд жасаа хурал өдөр бүхэн хурахын зэрэгцээ битүүний Цэдэр лхам, шинийн 1-нээс 15хоногийн дүйцэн хурал, сар бүрийн шинийн 2-ны сахиусны тахилга, дунд сарын 29-ний Чойжоо, Равдмаа, адаг сарын 29-ний Лхам, Жамсран хоёрыг тус тус тахиж байна. Мөн сар бүрийн 15-нд Найдан чого, битүүний өдөр Сандуйн жүд уншдаг. Зуны эхэн сарын 15-нд Бурхан багшийн чого,мөн сард Ганжуур,Данжуур айлдан Мөрөн хотыг тойрон олныг хамарсан үйл явдал болдог. Мөн дацанд зуны цагт маанийн бүтээл, намарт нь сахиусны тахилга, намрын адаг сарын 22-ны дүйцэн, өвлийн эхэн сарын 25-нд зулын 25-ны дүйцэн хурлыг тус тус хурж байна. Мөрөнгийн хүрээ нь зөвхөн Засагт Хан аймгийн Ахай Бэйсийн хошууны гол хүрээ хийд байсан төдийгүй халхын шарын шашны түүхэнд тодорхой байр суурийг эзэлсэн 130-аад жилийн түүхтэй шашны томоохон төв байжээ. Тус хүрээний төв хэсгийг Чогчин дуганы өмнөд талд авч хэмжилт хийхэд хойд өргөрөгийн N 490 38. 323’ зүүн уртрагийн Е 1000 08.661’ солбицолд байна. Холбогдох эх сурвалж: 1.Ч.Банзрагч. Б.Сайнхүү. Монголын хүрээ хийдийн түүх. УБ.2004 2 Ц.Шарав. Ахай бэйсийн хошууны хүрээ. Мөрөн хот. 2002. 3. Хөвсгөл аймгийн нэвтэрхий толь. УБ. 2004. 4.Хамтын бүтээл. Хөвсгөлчүүдийн ном. Мөрөн хот. 1992. 5.Гандандаржаалин хийдийн даа ламтай хийсэн ярилцлага /2007.06.10/

Description of location :
The site is located north of the Delgermurun embankment which is surrounded by Uushig Khairkhan at its west, Erchimiin Nuruu at its south, Shaariin Durulj at its east and Dulaakhan Uul at its north. It is also on the east side of the Khuvsgul province centre Murun.

GPS readings :
North 49° 38’  East 100°  08’

Revived temple on site :
Yes

Status of site at time of survey :
The site which was prevously called Murungiin Khuree is now being renovated with 10 Khangaliin Dugana in the process of construction. The recently established temples area called Tsogchen Dugan and Saikhuisnii Dugan of Gandardarjaalin Temple.

Date of founding the monastery/temple :
1931

Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1937 - Ярилцлагын дугаар:
Огноо нураагдсан:: August 6, 1938 - Ярилцлагын дугаар:

Old monastery/temple revived:
Yes

Revived temple register number:
ХӨМХ 010

Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Lovon Navaanjamiyan - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : Unzad Chultem - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : Gesgui Sharavjamts - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : сүсэгтэн олон - Ярилцлагын дугаар:

Date of Reviving:
Year : July 21, 1990 - Ярилцлагын дугаар:

Monks in Old Temple :
250-300 monks

Notes :
In 1809, the first temple Naidan was built after which a monk named Javganguusen called this temple “Gandandarjaalin”. The word Gandandarjaalin means “Spreading of Heavenly Joy” in Tibetan. The Tsogchen Datsan is a wooden two-story temple measuring 8 rooms long and 6 room long (Datsan is a place used for religious practice mostly for studying and teaching rituals). A dome-crowned Choir Datsan (Dashdarjaalin) temple was built in 1811 and it has 4 wooden walls each measuring 69 rooms in length. The second floor, Judiin Datsan (Dechinsanaglin) was built in 1861 and Manba Datsan (Puntsogtoislin) in 1875. The Zurkhain Datsan (Jamiyanchoilin) was built in 1890. Two Deity temples called Tanogchoijil and Burelbii Choijil are the main deities of Akhai Beisiin Khoshuu and these two temples stand at the back of the Manba, Zurkhai and Duinkhor datsan. The four mountains enclosing the temple site are believed to symbolize the followings: Dulaan Khan Mountain symbolized by a Khan Garuda (a mythical bird both in Buddhist and Hindu scriptures) is located in the temple’s north, Shariin Durulj being the symbol of a White Lion in the east, in the south is Erchmiin Crest the symbol of Blue Dragon and to the temple’s west is Uushig Khairkhan, the symbol of a Red Tiger. In 1808 or the year of Earth Snake of the 14th Jaran (Jaran is a sexagenary cycle in Mongolian and Tibetan chronology), Tsogchen Dugan, Duinkhor Dugan, Badma and Yog meditation sessions had begun to take place in felt made gers. Subsequently, in 1809 (the Year of Horse) the temple site was established when a new wooden Naidangiin temple is built. During the Great Purge, in 1931, the monks had been removed of their religios practice and in effect having the temple closed. Though, in 1932, a new overturn amongst the monks had the temple to re-open it did not last long. The beginning of 1937 saw numerous monks sent to prison and exiled. In September 1937, 7 scholar monks named Khamba Zundui, Tsorj Tangad, Unzad Manaljav, Agramba Mijid, Maaranmba Shirendev, Gavj Erendee were arrested. Chogchen, Choir and Khangaliin temples were set on fire on purpose which had Shagdarsuren, Suren and 10 other monks wrongly accused of arson. Based on this accusations, Shagdarsuren and Suren were executed and the monks had received 10 years of prison sentence. The renovated Muren temple is registered in a list of new temples.

Form Number :
ХӨМХ 040

Survey Team :
Team E

Да лам


Oral History :

Газрын зураг / Map

Архивын зургууд / Archive photographs

Site Plan

Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors Site plan drawn by surveyors