Yaruugiin khuree
Read in Mongolian
Name(s) of Temple :
Yaruugiin khuree,
Rinchen Number :
84
Rinchen Name :
Yaruugiin khuree, Dashpuntsaglin
Type of Temple :
Monastic School
Aimag Temple located in :
Zavkhan
Sum Temple located in :
Aldarkhaan soum
Old Aimag Name :
Zasagt Khan
Old Sum Name :
Setsen sartuulyn khoshuu
Precis History(In Mongolian only):
Завхан аймаг Алдархаан сум. Яруугийн хүрээ /Дашпунцаглин хийд/ Завхан аймгийн төв Улиастай хотоос баруун тйш 17 кмт Яруугийн голын эрэг Улиастай- Донойн нисэх буудлын замын урьд талд энэхүү Яруугийн хүрээ төвхнөж байжээ. Анх ялгасан хутагт Лувсанданзангийн харьяа сум гэгдсэн нэгэн дацангаас эхлэлтэй. Хутагт нь улмаар Ховдын “Түгээмэл амаржуулагч” сүмийн лам, банди нарыг захиран сууж байсан бөгөөд 1840 оны зун Цагаан малгайт хуйхуй дээрэмчид ирж нилээд өргөжсөн дээрх хийдийг сүйтгэсэн аж. Үүний улмаас ялгасан гэгээний сүм Идэрийн голд нүүж Яруугийн хүрээнд Гүдэнгийн дуган, Сайн цагийн 1000 бурхан, 16 Найдан Жүдэгтэй , Зуугийн сүм хоёр үлдэж 40 шахам жилийн дараа 1867 онд нэгдэж Дашпунцаглин хийдийг Манжийн захиргааны үед цэргийн цайзын зориулалтаар ашиглаж байсан Алдар толгойн орчим дахь шавар хэрэм дотор байгуулжээ. Энэхүү хүрээ нь Цогчин, Дүйнхор, Гүнрэг, Мэгзэм, Мамба, Жүд, Майдар, Чойжинлин, Норовлин, Гүнчиглин, Санданлин, Гацаалан, Дордов, Баруун, зүүн Шадублин, Пэлжээлин, Даландаржаалин гэсэн 17 дуган, 14 суварга, 13 жастай бөгөөд эхэн үедээ 813, тарах үедээ 2000 орчим лам хувраг үлэмж хэмжээний мал хөрөнгөтэй байжээ. Хүрээний гол дуган Дашпунцаглин хийд нь тусгай улаан хэрмэн дотор байсан бөгөөд зурмал наамал 1000 бурхан болон гол шүтээн том хэмжээний “Найдан Жүд” алтан бурхан түүний эргэн тойрон олон арван алт мөнгөн цөгц, шашны үнэт хэрэгслүүдээр чимэгдсэн, сүмийн орой, алтан ганжир, сувдан чимэглэлтэй XVII , XVIII зууны үнэхээр хосгүй уран байгууламжийн нэг байв. Энд гол төлөв Чойрын ном “Ганжуур”, “Данжуур” –ын 108 боть зэрэг их хөлгөн судар номууд хурдаг бөгөөд энэ үед бусад дацангуудын лам нар ирдэг хурал номын томоохон төв байв. Дацангуудын хооронд хөх тоосго, чулуун хашлагат замтай, Дүнчүүр маань болон олон хүрд, Цогчин, Жас, Мамбын зэрэг гол гол дацан, 7 худагтай, өдөр бүр ээлж дараагаар хэрмээ тойрч гороолж байхаас гадна хүрээний доторхи зохион байгуулалт эмх цэгц гойд сайн, цэвэр, цэмцгэр байсан ажгуу. Хүрээний баруун урьд талд муу муухай бүхнийг зайлуулж байхаар бэлэгдэн бүтээсэн Жаран Хашрагын суварга байсан ба түүнийг хэд хэдэн удаа засварлаж байсны сүүлчийн удаад Улаан хошуу Дамдин хэмээх дархан голлон хийсэн байна. Хүрээ орчим Самбуу, Түгжжав зэрэг нэртэй олон дархан байсны нэг нь Дамдин гуай байв. Тэр хүрээг тарах үед хамгийн сүүлд амьдарч байсан төдийгүй хийдийн гол гол бурхан тахилыг хураан заримыг худаг болон газарт даран, мөн орчмын ууланд нуусан аж. Түүнийг таалал төгссөний дара сумын төв рүү 3 машин бурханшашны хэрэгсэл зөөж сум аймгйин музейд шилжүүлсэн гэдэг. Дамдин гуай нутгийн танил Гэрдтэй бусдаас дотно байсан бөгөөд түүний дарханы багажууд, бурхан тахилын зүйл энэ хүнд шилжсэн гэж хөгшчүүл хуучилдаг билээ. Яруугийн хийдйин голлох дацангийн нэг нь Монголдоо төдйигүй Ази, Энэтхэг, Германд алдаршсан Мамба дацан байв. Анагаах ухааны орон болсон Мамбыг алдар цуутай Адарсүрэн, Чунаг, Тогмид, Түдэв, Санжжав, Лувсанцэрэн, Цэрэндорж нарын зэрэг оточ эзэмшин гадаад, дотоодын олон арван хүнийг эмчилдэг төдийгүй Богд эзнийг эмийн бодис, ургамлаар хангадаг учраас “Цэцгийн хүрээ” гэж зарим үед нэрлэдэг ч байсан гэдэг. Яруугийн хүрээний олон дацан сургуулиуд нь тус тусын чиглэлээр эрдэмт олон лам нарыг бэлтгэн гаргадаг байсны дээр Энэтхэг, Төвдийн мэргэдийн зохиол бүтээлийг орчуулах, тайлбарлахын зэрэгцээгээр шашны гүн ухааны зэрэг сэдвээр зохиол бүтээл туурвиж, өндөр боловсрол, мэдлэг ухаанаараа нутаг хошуу төдийгүй Монгол даяар алдар нь түгсэн маарамба оточ нар төрөн гарсан билээ. Энэ дацангуудын сургалтад буддын номлолыг голчлон Энэтхэгийн их таван ухаан, бага таван ухаан, зааж хурал номын ажлыг гүйцэтгэж явуулах боловсон хүчнийг бэлтгэхийг зорилго болгож байжээ. Сургалтын үндсэн арга нь 5-14 настай бага балчир хүүхдийг хийдэд шавилан суулгаж оюун ухаан, ой тогтоолт хурц сайн үед нь ном цээжлүүлж, нас бие өсөх үед нь учир ухааныг тайлбарлан таниулж, өөр хооронд нь ном хаялцах буюу мэтгэлцэх маргах хэлбэрээр ухаан санаа, тогтоох ойг нь хөгжүүлдэг байв. Цээжилсэн номоос иш татаж дэлгэрүүлэн хэлэлцэх нь мэтгэлцэхэд хялбар байдаг байна. Энэ нь шавь сургалтын өвөрмөц онцгой арга юм.Хий хоосон цээжилсн номоор мэтгэлцэж цэцэрхэх бус хүний дотоод чадавхийг хөгжүүлж, ертөнцийн уг чанарыг ухааруулж, нигүүлсэн амирлахын их сэтгэлд хүргэх гол зорилгоор оюун сэтгэхүйг төгөлдөржүүлж, сэтгэлийг ариусгахад чиглэдэг байна. Яруугийн хүрээнд Цам бүжих, Майдар эргэх гэж олныг хамарсан томоохон баяр ёслол болдог байжээ. Ийнхүү тус хүрээ олон зууны турш Монгол газар шимлэн хөгжиж, нутгийн ард олны оюун ухаан, сэтгэл санаа зан заншилд хэвшин тогтож мандлын дээд цэгтээ хүртэл дэлгэрч байсан байна. Гэвч 1938 онд цагийн эрхээр шашин доройтон буурах үеэр эл хүрээ мөн л жам ёсоор болж эдүгээ Яруугийн хүрээний хийд дацангуудын буйр туйр л үлджээ. Хаирн манай оронд ардчилал, шинэчлэл өрнөж шашны уламжлалаа сэргээж эхэлсэн 1991 онд тус хүрээнд шавилан сууж байсан хэсэг сүсэгтнйи санаачилгаар хийдийн гол дуганыг шинэчлэн сэргээж бариад хурал ном хурдаг болсноор Дашпунцаглин хийдийн үйл ажиллагаа сэргэсэн билээ. Энэ үйлсэд Хөдөлмөрийн баатар С. Адъшаажав, лам Очиржав, Алтангэрэл, Баатар, Гончигсүрэн, Магсар, Жадамба нар дэвхийлэн оролцсон билээ. Хүрээний дахин сэргэлтийн анхны шавыг Лувсангийн Магсар, Нарангийн Муна нар 5 өнгийн хив хадаг бусад зүйлийг модонд уяж цагаан даавуу дэвсэж тавагийн идээ, зул, хүж өргөж сан тавьсан байна. Тус хийдийн анхны хамба лам нь Жадамба гуай байсан бөгөөд тэрээр Цэрэндаш, Авирмэд, Гарав, Дансран, Доржпунцаг, Шарав нарын хамт анхны хурал номыг хурж байжээ. Түүний анхны шавь болох Л.Балдорж /1978-1999/, Х.Дашчоймбол, П.Сандагдорж, Б.Галсайхан нар үргэлжлүүлэн авч явна. Энэхүү Дашпунцаглин хийд нь Улиастай суманд байрлана. Холбогдох эх сурвалж: 1. Ч.Банзрагч, Б.Сайнхүү “Монголын хүрээ хийдийн түүх” УБ 2004 2. Д. Балжинням “Яруу замналт Алдархаан” УБ 2002
Description of location :
The site is located in the area of the Donoi river that is 17Km south of Uliastai city. There are no sacred sites around. Donoi airport is 10Km to the north-west and Aldarkhaan sum of Zavkhan province is 10Km west of the site. Aldarkhaan families live in the Donoi valley over the summer months. The road from Uliastai to Aldarkhaan is currently under construction (2007). It will pass around 20-30M along the back of the site.
GPS readings :
North 47° 42’ East 096° 37’
Estimated site dimensions (metres) :
Side1: 500 Side2: 900 Side3: Side4: Side5: Side6:
Revived temple on site :
No
Status of site at time of survey :
Ruins of the outer wall remain. This is the second site we visited in the area where the outer wall remained intact. The other site is Tugs Buyan khuree in Uvs province. South-western and western parts of the wall is partially damaged. The height of the fence is 2-3M and around the base the wall is 3M thick. The site is visible from the distance. The wall is built with mud, no bricks. There are ruins of a building that was built later inside the fence. Locals say that during 1940-50s a team centre was located on the site. There are a few ruins of the old temples and buildings. The biggest one, probably the main temple, is 30M x 30M. People put khadags (offering scarfs) on a stone measuring 30Cm x 1M on the temple foundation. In all likelihood the stone is from the original temple building.
Date of founding the monastery/temple :
1860
Unknown
Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1937 - Ярилцлагын дугаар:001
Огноо хаагдсан: 1937 - Ярилцлагын дугаар:002
Огноо нураагдсан:: 1938 - Ярилцлагын дугаар:001
Огноо нураагдсан:: 1938 - Ярилцлагын дугаар:002
Old monastery/temple revived:
No
Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Date of Reviving:
Monks in Old Temple :
500 monks
500 monks
Notes :
1.There were two places called Yaruu. One is Yaruu sum, which is 60Km to the north east from Uliastai city and the other one is Yaruu monastery, which is 17Km to west of Uliastai city. They are not related, just have the same names.
6.It is possible to define the size of the site.
11. It seems the monastery was destroyed in 1937-38.
12. Monks from Dashpuntsaglin monastery in Uliastai city say they have restored Yaruu monastery, but it is does not look restored.
Form Number :
ЗААХ 070
Survey Team :
Team А
