Tugs Buyantiin Khuree
Read in Mongolian
Name(s) of Temple :
Tugs Buyantiin Khuree,Dalai khaany khuree,Buyanyg khugjuulen badruulagch,Dashchoyonlin,
Rinchen Number :
20
Rinchen Name :
Tugs Buyantiin Khuree, Dalai khaany khuree, Buyanyg khugjuulen badruulagch, Dashchoyonlin
Type of Temple :
Monastic School
Aimag Temple located in :
Uvs
Sum Temple located in :
Turgen sum
Old Aimag Name :
Zasagt Khan
Old Sum Name :
Tugs khuleg dalai khaanii khoshuu
Precis History(In Mongolian only):
Увс аймаг Түргэн сум. Төгс Буянтын хүрээ Хуучин Дүрвэдийн Зүүн гарын аймгийн Далай ханы хошуу одоогийн Түргэн сумын нутаг Төгс Буянт хан уул хэмээх газар Дүрвэд далай ханы санаачлагаар байгуулагдсан байна. 20-р зууны эхэн үеэр тус хүрээ нь 10 дацан, 20 дуган, 13 жастай, 1100 орчим ламтай байжээ.Төгс буянтын хүрээний үүсэн байгуулагдсан түүх, хурал номын үйлийн цар хүрээний талаар бичсэн түүхэн баримт эдүгээ Үндэсний түүхийнй төв архивт хадгалагдаж байна. 1919 оны 2-р сард бичсэн уг баримтанд “... Баянчандмань уулын аймгийн Төгс Буянт хан уулын хошууны нутаг Төгс Буянт хан уул хэмээх газар байгуулсан анх Дашлхүмбийн доторхи Балданмижид хийдээс үндэслэж тогтсон Ойрад хэмээхийн нэг хийдээс тэр үед Цэрэн тайж долоон хуврагаар эхлэн авч рабжунгийн арванхоёрдугаарын доторхи модон могой жил /1725 он/ тогтоож, “Рашжуннайлин” хэмээн нэрийдэж байгуулсанаас хойш тасралтгүй хоёр зуун нэгэн он залгамжлан иржээ.Мөн рабжунгийн арвантавдугаарын доторхи шороон туулай жил /1879 он/ хүртэл улирлыг дагаж өвөлжөө, зуслангийн газар сэлгэж нүүдэллэн сууж агаад мөн төмөр луу жилээс /1880 он/ олноор зөвлөлдөн суурьшихаар тогтож байгуулсаны дараа Монгол улсын Олноо өргөгдсөний наймдугаар /1918/ онд зарлигаар “Буяныг хөгжүүлэн бадруулагч” сүм хэмээн нэр шагнасан энэ хийдийн дотор багтсан “Рашсамадлин”, “Дэчинсамадлин” “Рачид”, “Сандуй” хэмээх нэрт дацан дөрөв буйн гадна тус нутгийн Баян мөрөн хэмээх газар “Арашчойнхорлин” хэмээгч нэгэн дацанг тогтоосон нь урьд цагийн самуунд дайрагдаж тарсанаас бүрэн бүтэн хоцорсон Самбува хэмээх нэгэн бурхныг тэр газар нутагт ард олон тахиж язгуурын тахилганы орон болгож, түүний дэргэд суулгасан хэдэн хувраг шавь буй.Нэгэн жилд хурах хурал номд жасуудаас нийлүүлэх цав манз зэргийн хэрэглэл зүйлийн үнэ бүгд нэг түмэн найман мянган гурван зуун дөчин есөн /18349/ ланд хүрч буй.Харьяат хошууны хийдийн лам хувраг 1179 болохоос 18 наснаас дээш насны лам банди 919, 17 наснаас доош насны лам банди 260 болой.Эдгээр бага насны лам хүүхэд, /банди/ нарт тус тус сургагч багш нарыг томилон хурлын уншлага номыг цээжлүүлэн цам бүжгийг гаргуулж, бас оюун ухаан төгсийг нь чадахын чинээгээр оролдуулж, орчуулга номолгоонд сургаад мөн бүрээ, гандан, бишгүүр үлээх, цан сэнлэн дэлдэх зэргийг сургаж бас зурхайн ном, эмийн номуудыг сургах бүтээл, нямба хийх, ян татах зэргийг сургаж буй...” хэмээн бичжээ. Дээрхи баримтуудаас үзвэл Төгс буянтын хүрээ нь Дүрвэд далай ханы хошуу нутгийн буддын шашны соёл боловсролын нэг том төв болж байжээ. Энэ хүрээ 1933-1934 оны үед бүрмөсөн хаагдсан байна. Төгс буянтын хүрээ нь 1932 онд баруун 4 аймагт гарсан лам нарын хөдөлгөөний нэгэн төв нь болж байсан тухай түүхийн баримтууд байдаг. Холбогдох эх сурвалж: 1. Монгол улсын Үндэсний Төв Архив. ФА- 1, д – 3, хн – 5 2. Увс аймгийн орон нутгийг судлах музейн тайлбарлагч Жанчидын Ширэндэвтэй хийсэн ярилцлагаас. 2007.06.07
Description of location :
Tugs Buyantiin khuree was located in the midst of the Turgen mountain range surrounded with beautiful natural scenery. Geographically the site is with mountains and thick forests, surrounded by Jiver mountain, hills of Baruun Khavtgai and the river of Buural Some time ago the centre of Turgen sum was located here. Currently, Delger bag’s centre of Turgen sum is located here. The name of Delger bag has been changed to Bayankhairkhan. The southeast and eastern parts of the site areflat which creates a valley and the river Jivert runs through this pass. In 70 km. along this river the new centre of Turgen sum is located. Another river Buural runs from the southwestern part of the site. Thus prof.Rinchen used the Bural river as the land mark. The range of 5 mountains on the south side of the site reminds one of 5 fingers of a hand. The locals worship these 5 peaks.
GPS readings :
North 49° 54’ East 091° 24’
Estimated site dimensions (metres) :
Side1: 150 Side2: 220 Side3: 150 Side4: 220 Side5: 6,5 Side6: 3
Revived temple on site :
No
Status of site at time of survey :
The original fence around the site is relatively intact compare to the other sites we visited. There has been some destruction on the north and east sides of the fence, however, the outlines are clearly visible. The temples inside the fence are all destroyed. Just the base outlines are visible. From a distance the fence is visible. In 2004 in connection with the 80th anniversary of Turgen sum, a new wooden temple was built to commemorate the old site. And some sutras are kept in the temple. Those sutras were given by the locals during the anniversary celebrations. Now the area is called Delgermurun centre of Bayankhairkhan bag. The site is currently in the national park of Uvs lake. The 5 fingers mountain is considered sacred and the locals worship them. But there are several gold mines around the mountain, in Saalinch (7 km. away), in Burgastai ( 80 km.), and in Ulaan Nachin. In recent years, the number of people looking for religious artifacts and statues around the site has increased. The locals have many stories of people’s findings. In the back of the site on the Bumbat mountain there is a writing with white rocks that says 80th Anniversary”. A fence remains that is 220 m. X 15 m., 2.2 m. high and
2.3 m. thick fence. The main gate of the fence is facing the south. In 80 m. from the main gate there is a water pipe going through the fence and the outlet of the pipe is in the northeast side of the fence. The main temple is at the centre of the fence and on both sides of the main temple there are baselines of 2 buildings. The baseline of the main temple is 16 m.X 2.3 m. The two building baselines on the side are 20 m.x 5 m. These 3 main temples used to have a fence around them. The inner fence was 90 cm. high and 40 m. long and the outer fence was 1.24 cm. high and 40 cm. wide. It’s difficult to define the original shape and the size of the inner fence, because in some places the fence outline is completely missing and the area is covered with grass. There are 7 building-base outlines including the main 3 temples. In the south side of the site there are 2 groups of ger baselines. On the left side of the entrance there is a moon-shaped outline. It’s hard to say what it was. On the west site of the site, up on the slope of the mountain, there is an ovoo that has been worshiped. Elderly locals say that the local monks used to move around to Bukhmurun, Murgutsug, Ulaangom and Must to offer religious services. Tugs Buyan khuree was established in the 2nd half of the 18th century by Dalain khan. In 1937 there were 43 temples of various sizes and 835 monks. Some sources say there were 1800 monks. In this monastery paper was made and the manuscript of the opera, Saran Khukhuu by Ravjaa is on that paper.
Date of founding the monastery/temple :
1758
Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1931, 1932 - Ярилцлагын дугаар:001
Огноо нураагдсан:: - Ярилцлагын дугаар:
Old monastery/temple revived:
Yes
Revived temple register number:
УВТР 007
Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Ч.Бямбаа / Увс аймгийн ардчилсан намын дарга/ - Ярилцлагын дугаар:
Date of Reviving:
Year : 1990 - Ярилцлагын дугаар:
Monks in Old Temple :
835
1800
Notes :
Өмнө талаас бусад зүгт орших уулсын өмнө тал бусад хийд рүү харсан тал нь битүү хар модтой. Хуржий Зүүн болон Зүүн өмнөд тал руу, уулгүй, тэгшивтэр хөндий үргэлжилсэн. Энэ хөндийн урдуур Түргэний гол урсдаг. Хуржий өмнө байх 5н дэнхэрмаа уулыг нутгийн эзэд " Гарын 5н хуруу шиг 5н дэнхэрмаа шүтээн минь" гэгддэг байна. Хуржий хойно Буурлын хавтгай уулын бэлд овоо байдаг ба жил бүр тахилга үйлддэг. Байгалийн бүсийн хувьд уулархаг, модтой уултай, газар зүйн дунд бүсэд оршино. 2011 онд Түргэн сумын 80 жилийн ойгоор хийдийн дурсгалд зориулж нэг модон дуган барьжээ. 5 дэнхэрмаа уулыг нутгийн гол шүтээн уул гэнэ. Туурийн урдах дуган нь 220-15м хэмжээтэй, 2,2 м өндөр. Гол дуаны хаалганы баруун талд 80м газарт хэрмэнд ус татах сувагтай. Тэр суваг хийдийн дотуур явна. 1. Гол дуганы суурь нь тэгш хэмжээтэй 16х16 2. 2.3 буюу 2 талын туурь урт нь 20м, өндөр нь 5м хэмжээтэй Эдгээр нь 3 гол дуган барилгын гадна талаар хэрэм байсан. 3. Дотуур хэрэмний өндөр 90см (Interview with curator Shirendev at museum of Uvs aimag)
Dalai khan established Tugsbuyant monastery at the beginning of 2nd half of XVIII century. It had 10 colleges, 20 temples, 13 treasuries and 835 lamas according to the information collected in 1937. Sometimes the monastery had 1800 lamas. (A person called Genen wrote this.) The Monastery produced its own paper and the autobiography of Saran khukhuu was written on the paper produced by monastery.
Form Number :
УВТР 006
Survey Team :
Team А
Жанчидын Ширэндэв
Oral History :
