Shumuultain ikh khuree
Read in Mongolian
Name(s) of Temple :
Shumuultain ikh khuree,Shumuultain khoshuu khuree,
Rinchen Number :
56
Rinchen Name :
Shumuultain khuree, Buyanbayasgalantyn khuree, Baatar beisiin khuree, Dashpeljeelen
Type of Temple :
Monastic School
Aimag Temple located in :
Zavkhan
Sum Temple located in :
Tosontsengel
Old Aimag Name :
Zasagt Khan
Old Sum Name :
Zasgiin khoshuu
Precis History(In Mongolian only):
Завхан аймаг Тосонцэнгэл сум. /хуучин Булнай сум/ Шумуултайн хүрээ Буянбаясгалантын Хүрээ, Баатар бэйсийн хүрээ,Дашпэлжээлин хийд Хуучин Сайн ноён хан аймаг Баатар бэйс Бирваарагчаагийн хошуу /Далай чойнхор вангийн хошуунаас салж байгуулагдсан/ одоогийн Тосонцэнгэл сумын төвийн баруун хойд талд Баян уулын өвөр Идэр голын хойд эрэгт энэ хошууны гол хүрээ болох Шумуултайн хүрээ төвхнөж байжээ.Зүүн өмнөд талд нь Дархан уул, зүн хойд талд нь Хайрхан уул, Цагаан шартын дөрөлж 2 км орчимд байх бөгөөд өмнөд талд нь 500-600 метрт Идэрийн гол урсана.Шумуултайн хүрээний анх байгуулагдаж эх сууриа тавьсан бөгөөд хожим хэрхэн сүм дуган нэмэгдэж өргөжсөн тухай Монгол улсын үндэсний төв архивт дараах нэгэн эх баримт хадгалагдаж байна.Уг баримтанд “...Анхны засаг Эмгэн Тэнгэрийн Тэтгэсний дөрөвдүгээр /1739/ онд тамга шагнагдаж хошуу салсан.Дараа жил тавдугаар /1740/ онд Цогт уулын өвөрт Идэр голын хөвөө дээр гэр дуган удаа дараа бариулж Цогчин, Хангал зэрэг ном сургуулийг тус бүр үүсгэн хуруулжээ.Төр Гэрэлтийн тэргүүн /1821/ онд засаг тайж Хасбазарын үед Жанрайсэгийн чого, Оточийн сургууль байгуулаглав.Түгээмэл Элбэгтийн хоёрдугаар /1852/ онд засаг Бумдарийн үед Дүйнхор, Сачог, Чойнпорол номын хурал сургууль байгуулав.Бадаргуулт Төрийн тэргүүн /1875/ онд засаг тайж Жамсранжавын үед Гандан чого, Найдан чого зэрэг хурал ном хуруулав.Мөн гуравдугаар /1877/ онд Жүд номын хурал сургууль байгуулжээ.Тавдугаар /1879/ онд мөн засаг Жамсранжавын үед Бадам-ёго хурал номын дцан байгуулав.Гучинхоёрдугаар /1906/ онд эдүгээ тушаалын засаг тайж Бирваарагчаагийн үед Жанрайсэг, Мөнхнүннээ байгуулан тогтоов.Мөн онд Маань мэгзэмийн бүтээл, Диваажин чогын хурал тогтоожээ.Олноо өргөгдсөний гуравдугаар /1913/ онд Ганжуур, Доодүдэвийн номын хурал, зургаадугаар /1916/ онд Гүнрэгийн чого, Дарь-Эхийн ном унших сургууль үүсгэн тогтоов...” гэж тэмдэглэсэн байна.20-р зууны эхээр Шумуултайн хүрээ нь Цогчин дуган, Жанрайсэгийн дуган, Маналын дуган, Дүйнхорын дуган, Дарь-Эхийн дуган, Сахиусын дуган зэрэг 6 дугантай Манал, Бадам ёго, Жүд, Чоймпорол, Дүйнхорын дацан зэрэг 4-5 дацантай.Суварга болон нийт 12-13 сүмхийд барилга байгууламжтай Бирваа бйэсийн хошууны гол хүрээ байжээ.Тус хүрээнд 1920-иод оны үед 200 шахам лам бйанга сууж хурдаг байсан ба зуны эхэн сард Майдар гардаг, зуны дунд сард маанийн бүтээл хийдэг, намрын эхэн сард Ганжуур эргэж, дунд сард нь Хайлан хурдаг байжээ.Шумуултайн хүрээ нь Гомбо шүтээнтэй Лхам сахиустай байв.Лхам сахиус нь Далай чойнхор вангийн хошууны хэмжээний гол сахиус байжээ.Бэлгйн тооллын өвлийн адаг сарын битүүнд шөнөжнгөө Цэдэрлхам хурж хонодог ба шинийн 1-ний өглөө дугандаа золгодог байжээ.Мөн намрын эхэн сард 75 баг бүхий Цам гардаг байв.Шумуултайн хүрээнээс тус хошууны Байшинтийн хийд салбарлан гарсан ба мөн тус хошуу нуагт байсан Авдлайн хурал, Хожуулын хурал. Харганы хурлуудад сар жилийн томоохон дүйцэн өдрүүдийн хурлаар энэ хүрээнээс лам нар очиж ном хурдаг байсан байна.Шумуултайн хүрээ нь одоогийн Идэр сумын нутаг дахь Хамба гэгээний хүрээ, Ялгуусан гэгээний хүрээ, Их уул сумын нутагт байсан Хуягтын хүрээ зэрэг хурал номын газруудтай холбоо хэлхээтэй ажилладаг байжээ.Шумуултайн хүрээнд сууж байсан сүүлчийн лам хуврагууд болох Б.Очиржав тойн, Дашдаваа унзад нарын хуврагууд 1990-ээд оныг хүртэл амьд сэрүүн байж хошуу нутгийнхаа хүн ардын сайн сайхны төлөө буян ном хурж байгаад таалал болцгоожээ.Шумуултайн хүрээг мөххийн өмнө сууж байсан лам хуврагууд дотроос дээр өгүүлсэн Б.Очиржав тойн нь Утай Гүмбүн хүртэл явж олон жилийн хугацаагаар ном үзсэн эрлэм чадалтай лам нарын нэг байв.Тэрбээр тус хошууны засаг ноён Баатар бйэс Бирваарагчаагийн агь тойн хүн байжээ.1932 онд манай орны баруун 4 аймаг Увс, Завхан, Архангай, Хөвсгөл аймагт гарсан лам нарын хөдөлгөөний нэг төв нь тус Шумуултайн хүрээ байсан бөгөөд 1932 оны 4-р сард уг хүрээний лам нарын шашин сүм хийдээ хамгаалан боссон хөдөлгөөнийг тухайн үеийн Ардын засгийн газар, Дотоодыг хамгаалах газраас цэрэг зэвсгийн хүчээр байлдааны нисэх онгоц, хуягт машин хэрэглэн аймшиггүйгээр дарж устгажээ.Ийнхүү Шумуултайн хүрээний олон лам нарын амь насыг егүүтгэж сүм дуган бурхан тахил нь сүйдэн устаж хүрээ хийд мөхжээ.Шумуултайн хүрээ нь тухайн үеийн Баатар бэйс Бирваарагчаагийн хошуу хүрээ айгаад зогсохгүй одоогийн Архангай аймгийн баруун хойд Завханы зүүн, Хөвсгөл аймгийн баруун өмнөд талын бүс нутгийн хамгийн эртний бөгөөд олон сүм дуган бүхий буддын шашин соёлын томоохон төв байжээ.Одоо тус хүрээний туурийн орчимд очиж ажиглалт хэмжилт хийхэд 5 дуганын туурь маш тодорхой мэдэгдэх бөгөөд үүнд 3 том дуган, уг 3 том дуганы ар талд 2 жижиг дуганын туурь газрын хөрснөө тод мэдрэгддэг.Туурийг 1990-ээд оны дундуур нилээд ухаж гэмтээсэн бөгөөд энэ орчимд хагархай хөх тоосго сүм хийдийн дээврийн бололтой паалангийн хагархай ваар шавар үнс шороо ихээр л гарсан байдаг.Шумуултайн хүрээний хурал номыг сэргээн 1990 онйы 6-р сард Тосонцэнгэл сумын төвд шинэ цагийн Дашпэлжээлин хийдийг үүсгэн байгуулж хурал номын үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Холбогдох эх сурвалж: 1.Ч.Банзрагч Б.Сайнхүү “Монголын хүрээ хийдийн түүх” УБ 2004 2.Тосонцэнгэл сумын өндөр настан Б.Чойжилсүрэн гуайтай хийсэн ярилцлагаас 2007.06.22
Description of location :
The site is located to the north of Tosontsengel city of Zavkhan province, on the rear of Bulgan mountain and on the east bank of Ider river. On the north-east side of the site is a big mountain called Khairkhan. In the 1950’s the centre of Bulnai or Tosontsengel sum was located on the site for awhile but then moved around 2Km away. 5Km to the south of the site is a hydro-electricity plant.
GPS readings :
North 48° 44’ East 098° 14’
Estimated site dimensions (metres) :
Side1: 1000 Side2: 1000 Side3: 18: Side4: :36 Side5: 40: Side6: 17
Revived temple on site :
No
Status of site at time of survey :
Some of the temple foundations remain on the site, five of which are very clear. The site is 1000M x1000M. We have attached photographs and sketches of these. There are three big temples in a row. Behind these three temples on two sides are two smaller temple foundations. Many people have come to dig the site for artifacts in recent years. The site is 500M from the river so no families live around here, nor do cattle come to the site. Also desertification is not an issue in this area.
Date of founding the monastery/temple :
1870
1800
Date of closing and destroying the monastery :
Огноо хаагдсан: 1932 - Ярилцлагын дугаар:001 002
Огноо нураагдсан:: 1932 - Ярилцлагын дугаар:001 002
Old monastery/temple revived:
Yes
Revived temple register number:
ЗАБЛ 040
Үүсгэн байгуулагч хүний нэр болон цол хэргэм (мэдэгдэж байвал):
Нэр, цол хэргэм : Ochir toin /Child was Mr/ - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : Ган-Очир (иргэн) - Ярилцлагын дугаар:
Нэр, цол хэргэм : Дашдаваа унзад (лам явсан) - Ярилцлагын дугаар:
Date of Reviving:
Year : 1990 - Ярилцлагын дугаар:
Monks in Old Temple :
not clear
not clear
Notes :
1.Shumuultain monastery was the biggest one in the area. There are three places called Shumuultai in Tosontsengel sum: upper, middle, and lower Shumuultai. In the Middle Shumuultai there are two monastery sites. A monastery that was originally located in the Middle Shumuultai later moved to near the current sum centre area. Also Baishintyn khuree branched out from Middle Shumuultai. Gradually the Shumuultai monastery at the Ider river grew bigger and locals started calling it Ikh KHuree and in Tibetan it was Dashpeljeelen. This was noted by B.Rinchen. KHojuulyn khiid was on the west, Avdalain khiid was on the south east side and Baishintiin khural was on the north east side of Shumuultain khuree.
2. Our informant told us: When we were young it was called Baatar beis. Our khoshuu noyon was called Jamsran governor. But why was it called Baatar beis I’m not sure.
7. The site is 1000M x1000M. Also sizes of smaller temples were defined and noted.
11. In the 1932 uprising the local monks took an active role, thus the People army force fought the monks fiercely and demolished the sites.
Form Number :
ЗАБЛ 039
Survey Team :
Team А
